میدان نقش جهان؛ شاهکار معماری و هنر ایرانی

میدان نقش جهان

میدان نقش جهان که با نام تاریخی میدان شاه و پس از انقلاب ۱۳۵۷ با نام رسمی میدان امام شناخته می‌شود، میدان مرکزی شهر اصفهان است و در قلب مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد. این میدان از مهم‌ترین فضاهای شهری و تاریخی ایران به‌شمار می‌آید و نقشی اساسی در هویت فرهنگی اصفهان ایفا می‌کند.

در چهار ضلع میدان نقش جهان، بناهای شاخص و ارزشمند تاریخی قرار گرفته‌اند که هر یک نماینده بخشی از شکوه معماری ایرانی ـ اسلامی هستند. علاوه بر این بناها، حدود دویست حجره دوطبقه در پیرامون میدان ساخته شده که اغلب به عرضه صنایع دستی اصفهان اختصاص دارند و همچنان کاربری سنتی خود را حفظ کرده‌اند.

بناهای تاریخی پیرامون میدان نقش جهان

• کاخ عالی‌قاپو
• مسجد شاه (مسجد امام)
• مسجد شیخ لطف‌الله
• سردر قیصریه (ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان)

ثبت ملی و جهانی میدان نقش جهان

میدان نقش جهان از نخستین آثار ایرانی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و امروزه به‌عنوان یکی از نمادهای برجسته تاریخ، معماری و فرهنگ ایران شناخته می‌شود.

نام‌شناسی میدان نقش جهان

این میدان پس از ساخت، با نام میدان شاه شناخته شد. در زمان ثبت در فهرست میراث جهانی، نیز با همین نام به ثبت رسید، اما در حال حاضر در اسناد یونسکو با نام میدان امام شناخته می‌شود.

پیش از دوره صفوی، در این محدوده باغی به نام نقش جهان وجود داشت. در زمان شاه عباس دوم و به‌دلیل افزایش بیش از حد ازدحام بازار اطراف، تصمیم گرفته شد در کنار میدان عتیق (میدان کهنه) و میدان شاه، میدان جدیدی احداث شود. این میدان که در نزدیکی میدان شاه و در پشت مسجد شیخ لطف‌الله قرار داشت، میدان نو نام گرفت. هم‌زمان با ساخت این میدان، عمارت قدیمی باغ نقش جهان تخریب شد و مصالح آن در ساخت میدان نو به‌کار رفت؛ از همین رو، میدان نو به نام میدان نقش جهان نیز شناخته می‌شد.

در گذر زمان، هر دو میدان کهنه و نو تخریب و به‌تدریج از میان رفتند، اما میدان شاه پابرجا ماند. در سال‌های اخیر، میدان کهنه با نام میدان امام علی بازسازی شد، ولی میدان نو که از نظر شکوه و جذابیت به پای دو میدان دیگر نمی‌رسید، به فراموشی سپرده شد و تنها نام مستعار آن، یعنی نقش جهان، به‌عنوان نام دیگر میدان شاه یا میدان امام باقی ماند.

در دوره صفوی، شاه عباس نقش مهمی در شکل‌گیری هویت معماری میدان داشت. او مسجد جامع عباسی را در این میدان بنا کرد، مسجد شیخ لطف‌الله را که کارکردی آموزشی داشت احداث نمود، با امتداد بازار و افزودن بخش قیصریه میدان کهنه و نو را به یکدیگر پیوند داد و کاخ عالی‌قاپو را به‌عنوان نمای بیرونی حاکمیت و محل ارتباط حکومت با مردم ساخت.

بسیاری از سیاحان و جهانگردانی که در دوره‌های مختلف به اصفهان سفر کرده‌اند، از شکوه و عظمت میدان نقش جهان یاد کرده‌اند. همچنین خاطرات متعددی از بازدید سفیران و نمایندگان کشورهای خارجی در این میدان ثبت شده و بخش قابل توجهی از مذاکرات تاریخی میان دولتمردان ایرانی و فرستادگان خارجی در همین میدان انجام می‌شده است.

در دوره صفوی، نهری از آب دورتادور میدان جریان داشت. این آب از کوچه پشت مطبخ و از مادی جوب شاه (در محدوده خیابان امروزی شیخ بهایی) وارد میدان می‌شد، پس از گردش در اطراف میدان و پر کردن حوض‌های جلوی مسجد جامع عباسی و سردر قیصریه، به مادی زیرزمینی در مقابل سردر قیصریه می‌ریخت و سپس باغ‌های شرق اصفهان را آبیاری می‌کرد. چنارهای پیرامون میدان نیز تا دوره قاجار، سایه‌ای دلپذیر و مشهور برای این فضای تاریخی فراهم می‌کردند.

نام‌های میدان در دوره‌های مختلف

• میدان شاه
• میدان نو
• میدان نقش جهان
• میدان امام (نام کنونی)

جدول تحولات نام و کارکرد میدان نقش جهان

این تحولات نشان می‌دهد که میدان نقش جهان نه‌تنها از نظر معماری، بلکه از نظر هویت تاریخی و نام‌شناسی نیز یکی از پویاترین و مهم‌ترین فضاهای شهری ایران به‌شمار می‌آید.

جغرافیا و مشخصات

میدان نقش جهان، میدانی مستطیل‌شکل با درازای ۵۶۰ متر و پهنای ۱۶۰ متر است. پیرامون این میدان، دویست حجره دوطبقه ساخته شده که عمدتاً محل عرضه صنایع‌دستی اصفهان هستند.

در میانه چهار ضلع این مستطیل، چهار بنای شاخص تاریخی قرار گرفته‌اند:
کاخ عالی‌قاپو در ضلع غربی، مسجد شاه (مسجد امام) در جنوب، مسجد شیخ لطف‌الله در شرق و سردر قیصریه در شمال که ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان به‌شمار می‌آید.

تاریخچه نقش جهان

پیش از آن‌که اصفهان در دوره صفوی به پایتخت ایران تبدیل شود، در محل کنونی میدان نقش جهان باغی وسیع با همین نام وجود داشت. این باغ محل استقرار ساختمان‌های دولتی و کاخ فرمانروایان تیموری و آق‌قویونلو بود. بخش میدانی این باغ «در کوشک» نام داشت که در ضلع غربی میدان امروزی و محل کنونی کاخ عالی‌قاپو قرار می‌گرفت.

در دوران سلجوقیان، دست‌کم بخشی از این باغ با عنوان میدان کوشک شناخته می‌شد. رویدادهایی چون دستگیری برکیارق به‌دست برادرش محمود، اجرای احکام اعدام و برگزاری آیین‌های رسمی مانند جشن نوروز در این میدان انجام می‌گرفت.

با آغاز سلطنت شاه عباس اول، سطح میدان در ابعادی بسیار بزرگ‌تر از میدان کوشک سابق تسطیح شد و مراسمی چون چراغانی و آتش‌بازی در آن برگزار گردید. بیشتر منابع تاریخی، شکل‌گیری میدان به صورت امروزی را مربوط به سال ۱۰۱۱ قمری می‌دانند. طراحی و اجرای میدان به دو معمار برجسته، استاد محمدرضا و استاد علی‌اکبر اصفهانی نسبت داده می‌شود که نام آن‌ها بر سردر بناهای پیرامونی میدان دیده می‌شود.

در طراحی میدان نقش جهان، از میدان عتیق اصفهان الگو گرفته شد. این نوع طراحی که به «میدان ایرانی» شهرت دارد، ترکیبی از بازار، مرکز حکومتی و فضای مذهبی است و پیش از نقش جهان نیز در میدان‌هایی چون میدان عتیق اصفهان، امیرچخماق یزد، میدان شاه قزوین و میدان صاحب‌آباد تبریز سابقه داشته است.

شعری که برای تاریخ‌گذاری میدان سروده شده، با محاسبه حروف ابجد، سال ۱۰۴۶ قمری (۱۰۱۵ شمسی / ۱۶۳۶ میلادی) را به‌عنوان زمان اتمام ساخت نشان می‌دهد. در سراسر دوران صفوی، میدان نقش جهان فضایی زنده و فعال بود، اما در دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، رسیدگی به آن به‌تدریج کاهش یافت؛ جوی‌های آب راکد شدند و درختانی که شاه عباس کاشته بود، خشکیدند.

در دوره قاجار، این میدان نیز مانند بسیاری از آثار تاریخی اصفهان دچار بی‌توجهی شد. بخشی از تخریب‌ها به دوران ناآرام پس از حمله محمود افغان بازمی‌گردد و برخی بناها، از جمله عمارت نقاره‌خانه، در این دوره از میان رفتند. از زمان حکومت رضا شاه تاکنون، روند مرمت و بازسازی میدان و بناهای پیرامونی آن به‌صورت مستمر ادامه داشته است.

جدول مشخصات کلی میدان نقش جهان

تاریخچه معاصر نقش جهان

میدان نقش‌جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. همچنین این میدان در اردیبهشت ۱۳۵۸، به‌عنوان یکی از نخستین آثار ایرانی، در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت جهانی شد.

پس از طرح موضوع منظر فرهنگی برای آثار ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، ساخت برج جهان‌نما با ارتفاع حدود ۵۰ متر (۱۴ طبقه) در سال ۱۳۷۵ و در فاصله تقریبی ۷۰۰ متری میدان نقش جهان، باعث ایجاد نگرانی‌های جدی درباره تأثیر این سازه بر منظر تاریخی و فرهنگی میدان شد. این مسئله برای نخستین‌بار در سال ۱۳۸۰ موجب طرح احتمال قرار گرفتن میدان نقش جهان در فهرست میراث در خطر یونسکو گردید.

سهامدار اصلی برج جهان‌نما، شهرداری اصفهان بود و در آن زمان، شورای شهر اصفهان با حمایت از شهرداری، مداخله یونسکو در این موضوع را محکوم می‌کرد.

واکنش یونسکو و پیامدها

با ادامه عملیات ساخت برج، سازمان یونسکو در سال ۲۰۰۲ میلادی گروهی از بازرسان خود را برای بررسی موضوع به اصفهان اعزام کرد. این بازرسان در گزارش خود اعلام کردند:

• میدان نقش جهان را نمی‌توان جدا و منفرد از محیط پیرامونی آن بررسی کرد.
• خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی میدان دچار خدشه شده است.
• دولت ایران موظف است برای تعدیل ارتفاع برج جهان‌نما اقدام کند.
• بر همین اساس، یونسکو تا فوریه ۲۰۰۴ به ایران فرصت داد تا نسبت به کاهش چهار طبقه از برج اقدام شود.

روند حقوقی و تصمیم نهایی

اختلاف‌نظر میان شورای شهر و شهرداری اصفهان از یک سو و سازمان میراث فرهنگی و استانداری اصفهان از سوی دیگر، به مراجع قضایی از جمله دادگاه انقلاب کشیده شد. این موضوع تا جایی پیش رفت که سید محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت ایران، نیز ناچار به دخالت در این مسئله شد.

در نهایت، با پرداخت بخشی از خسارات شهرداری توسط سازمان میراث فرهنگی، برج جهان‌نما در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۸۴ تعدیل شد و دو طبقه بالایی آن تخریب گردید تا از آسیب بیشتر به منظر فرهنگی میدان نقش جهان جلوگیری شود.

جدول خلاصه رویدادهای مهم تاریخچه معاصر میدان نقش جهان

بناهای پیرامونی میدان نقش جهان

در پیرامون میدان نقش جهان، برخی از مشهورترین و عظیم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان ساخته شده‌اند که هر یک جایگاه ویژه‌ای در معماری، مذهب، حکومت و تجارت دوره صفوی دارند. این بناها در چهار ضلع میدان قرار گرفته‌اند و ساختاری منسجم و هدفمند را شکل می‌دهند.

مهم‌ترین بناهای اطراف میدان

• مسجد جامع عباسی (مسجد شاه) در ضلع جنوبی میدان
• مسجد شیخ لطف‌الله در ضلع شرقی میدان
• عمارت عالی‌قاپو در ضلع غربی میدان
• سردر قیصریه در ضلع شمالی میدان که ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان به شمار می‌رود

اطراف میدان را چهار بازار بزرگ احاطه کرده‌اند که نقش مهمی در رونق اقتصادی و اجتماعی شهر داشته‌اند. عایدات این چهار بازار در سال ۱۰۱۷ قمری وقف چهارده معصوم شده است.

با این حال، ولی قلی شاملو در کتاب قصص الخاقانی روایت می‌کند که شاه عباس اول در سال ۱۰۱۴ قمری بازار پیرامون میدان نقش جهان، کاروانسرای بزرگ آن منطقه، بنای قیصریه و حمام شاهی را وقف سادات مدینه کرده و این موقوفات به‌ویژه برای تأمین هزینه ازدواج دختران و پسران سادات اختصاص یافته بوده است.

از ویژگی‌های شاخص معماری میدان نقش جهان، می‌توان به همزیستی هماهنگ بناهای تجاری با ساختمان‌های حکومتی و مذهبی اشاره کرد. همچنین وجود قدیمی‌ترین دروازه‌های بازی چوگان جهان در میانه میدان، از دیگر جلوه‌های منحصربه‌فرد تاریخی و فرهنگی این مجموعه به شمار می‌رود.

جدول بناهای شاخص پیرامون میدان نقش جهان

مسجد شاه

مسجد شاه، از مهم‌ترین مساجد به جای مانده از دوره صفویان در ایران است و یکی از شاخص‌ترین آثار تاریخی میدان نقش جهان به شمار می‌رود.

تاریخچه ساخت

آغاز ساخت: ۱۰۲۰ هجری قمری

پایان تزئینات نهایی: ۱۰۴۷ هجری قمری (۱۶۱۲–۱۶۳۰ میلادی)

معمار: استاد علی‌اکبر اصفهانی

ویژگی‌های معماری

مسجد شاه به دلیل کاشیکاری‌های زیبا و هنرمندانه، طراحی دقیق مناره‌ها و گنبد و ارتباط بصری با میدان نقش جهان، از شاهکارهای معماری صفوی محسوب می‌شود. از دیگر ویژگی‌ها:

• نابرابری محور میدان با قبله و تصحیح آن در دهلیزهای ورودی
• بازتاب صدا در زیر گنبد مسجد
• ارتفاع گنبد و مناره‌ها که جلوه‌ای برجسته به مسجد می‌دهد

ابعاد و ارتفاع

سردر قیصریه

سردر قیصریه، ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان است و یکی از بناهای شاخص میدان نقش جهان به شمار می‌رود.

مشخصات بنا

تعداد طبقات: در گذشته ۳ طبقه، اکنون ۲ طبقه

طبقه سوم تخریب شده و نقاره‌خانه بوده است (اعلام اوقات روز با موسیقی)

دروازه‌ها: یک دروازه اصلی و چهار در فرعی

حوض: موجود، احیا شده است (دهه ۱۳۴۰ شمسی تبدیل به باغچه شده بود)

نام‌گذاری

علت نامگذاری، شباهت بنا به یکی از سازه‌های شهر قیصریه است.

تزئینات و آثار هنری

نقاشی‌ها: توسط رضا عباسی اجرا شده‌اند

ساعت و ناقوس: ناقوس دیر هرمز و ساعت قلعه پرتغالی‌های جزیره هرمز (قطر حدود ۸۰ سانتیمتر) پس از فتح جزیره به اصفهان آورده و بر بالای سردر نصب شدند

عملکرد تاریخی

ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان

مسیر اصلی ارتباط با بخش‌های تجاری و حکومتی میدان نقش جهان

اطلاع‌رسانی زمان و مناسبت‌ها از طریق نقاره‌خانه

کاخ عالی‌قاپو

کاخ عالی‌قاپو در ضلع غربی میدان نقش جهان و یکی از برجسته‌ترین بناهای دوره صفوی است.

مشخصات کلی

معماری و ساختار

سازه اصلی: دیوارهای باربر و تیرها و ستون‌های چوبی

پلکان مارپیچی در پشت ساختمان (استفاده در گذشته برای اذان)

ویژگی صوتی خاص در محل ورودی و تالارها

سقف‌های رنگی و تزئینات هنری متنوع در هر طبقه

تاریخچه و اهمیت

برخی کارشناسان (آندره گدار و لطف‌الله هنرفر) شالوده بنا را تیموری می‌دانند

دیگر کارشناسان (اوژنیو گالدیری) معتقدند بنا جدیدالاحداث است

شاه عباس برای قداست بنا، دری از رواق مرقد علی را برای مدخل ورودی نصب نمود

در زمان صفوی، محلی به نام بستخانه برای موقوفین و مجرمان وجود داشت که تا توان مالی داشتند از مجازات مصون می‌ماندند

رویدادهای معاصر

در ۳ آذر ۱۳۹۹، یک توپ جنگی باقیمانده از دوره صفویه مقابل کاخ نصب شد

مسجد شیخ لطف‌الله

مسجد شیخ لطف‌الله یکی از بناهای مهم پیرامونی میدان نقش جهان است که به عنوان مسجد اختصاصی شاه عباس ساخته شده است. این مسجد در سمت مشرق میدان قرار دارد و به دلیل معماری خاص، یکی از زیباترین بناهای مذهبی جهان شناخته می‌شود.

مشخصات کلی

تاریخچه و مرمت

تخریب شدید در دوره قاجار

بازسازی کامل در زمان رضا شاه

کاشیکاری بیرونی و تزئینات گنبد، طی بازسازی‌های دوران معاصر به شکل کنونی درآمد

ویژگی‌ها و تفاوت‌ها

فاقد صحن و مناره (بر خلاف دیگر مساجد صفوی)

متعلق به شاه عباس و محل عبادت خصوصی وی

ابنیه تخریب شده پیرامون میدان

علاوه بر بناهای موجود، یادبودهای دیگری نیز در میدان نقش جهان وجود داشته که به تدریج از میان رفته‌اند:

سرستون‌های مرمرین (احتمالاً از تخت جمشید منتقل شده)

یک سرستون به چهلستون اصفهان

یک سرستون به موزه ایران باستان تهران

۱۱۰ عراده توپ اسپانیایی (غنیمت فتح جزیره هرمز توسط امام قلی خان)

میله قپق به ارتفاع ۴۰ متر در مرکز میدان (امروزه از میان رفته)

بنایی با ساعت اروپایی

مدرسه خواجه‌ملک (بعدها مدرسه شیخ لطف‌الله) که در دوره قاجار تخریب شد

کارکرد میدان نقش جهان

گذشته

میدان نقش جهان در سدهٔ یازدهم هجری قمری (سدهٔ هفدهم میلادی) یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان بوده و زیبایی آن از نظر شوالیه فرانسوی، ژان شاردن، بی‌نظیر در دنیا توصیف شده است.

در دوره شاه عباس بزرگ و جانشینان او، میدان نقش جهان دارای کارکردهای چندگانه بوده:

جشن‌ها و مراسم سلطنتی: شامل رژه ارتش، چراغانی و نمایش‌های گوناگون

ورزش چوگان: دو دروازه سنگی چوگان باقی مانده، قدیمی‌ترین دروازه چوگان جهان

بازار و خرید: محل گردش و خرید مردم و برگزاری جمعه‌بازارهای عظیم

تماشای بازی چوگان: عمارت عالی‌قاپو دید گسترده‌ای به زمین چوگان داشته و شاه عباس بازی‌ها را از آن مشاهده می‌کرد

تأثیر بر ورزش

طراحی میدان تا حد زیادی بر زمین‌های چوگان هارلینگام و سایر زمین‌های معروف تأثیر گذاشته است

در جشن‌ها، تا پنجاه هزار چراغ در میدان روشن می‌شده و جلوه‌ای خیره‌کننده ایجاد می‌کرد

روایات و مستندات

جهانگردان و نویسندگان اروپایی که از زمان صفوی به بعد از اصفهان دیدن کرده‌اند، زیبایی میدان را تحسین کرده‌اند، از جمله:

• شوالیه ژان شاردن
• ژان باتیست تاورنیه
• پیترو دلاواله
• سانسون
• انگلبرت کمپفر

کارکرد معاصر میدان نقش جهان

استفاده‌های عمومی

پس از پیروزی انقلاب ۵۷، میدان نقش جهان علاوه بر نقش تاریخی و گردشگری، محل برگزاری نماز جمعه و اجتماعات سیاسی نیز شده است.

فضای سبز و تفریح

چمن‌های میدان به فضایی برای نشستن خانواده‌ها و پیک‌نیک تبدیل شده است

این فعالیت‌ها گاهی منظره خوشایندی برای گردشگران ایجاد نمی‌کند

هویت فرهنگی و اقتصادی

حجره‌های پیرامون میدان از گذشته به فروش صنایع دستی اشتغال داشته‌اند

ورود صنایع دستی خارجی (چینی و پاکستانی) در سال‌های اخیر موجب کاهش رونق صنایع دستی اصیل ایرانی شده بود

با محدودیت‌های قانونی، فروش صنایع دستی خارجی کاهش یافته و حفظ هویت فرهنگی میدان در اولویت قرار دارد

خطر تغییر کاربری این فروشگاه‌ها به اسباب بازی و خوراکی هویت میدان را تهدید می‌کند

اقدامات حفاظتی و هنری

در سال ۱۳۸۹، پرونده ثبت ملی و جهانی صنایع دستی میدان نقش جهان تشکیل شد

میدان نقش جهان به عنوان موضوع آثار هنری هنرمندان نیز مورد توجه قرار گرفته است

مغازه‌های اطراف میدان متعلق به موقوفه صارمیه استانداری اصفهان هستند

نکات جالب