جنگل دیزمار؛ نگینی سبز در قلب شمال‌ غرب ایران

جنگل دیزمار: گوهری بکر در شمال‌غرب ایران

جنگل دیزمار یکی از عرصه‌های طبیعی ارزشمند در شمال‌غربی ایران است که در مجاورت مناطق حفاظت‌شده‌ای همچون کیا‌مکی و ارسباران قرار دارد. این جنگل از بکرترین جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی به‌شمار می‌رود و با طبیعت چشم‌نواز و حیات وحش متنوع خود، توجه طبیعت‌گردان را به‌سوی خود جلب می‌کند. مسیرهای سخت و صعب‌العبور آن، به‌ویژه برای علاقه‌مندان به سفرهای ماجراجویانه در دل طبیعت، جذابیتی خاص دارد.

جنگل دیزمار کجاست؟

📍 آدرس جنگل دیزمار: استان آذربایجان شرقی، شهرستان ورزقان، منطقه حفاظت‌شده دیزمار

جنگل دیزمار بخشی از منطقه حفاظت‌شده‌ی وسیعی است که در محدوده‌ی سه شهرستان ورزقان، خداآفرین و جلفا قرار دارد. این منطقه در نزدیکی مرز ایران و جمهوری آذربایجان واقع شده و رودخانه‌ی ارس از آن می‌گذرد. جنگل دیزمار در حدود ۲۵۰ کیلومتری شمال‌شرقی تبریز قرار گرفته است.

مسیرهای دسترسی به جنگل دیزمار

این جنگل از چند مسیر قابل دسترسی است که در جدول زیر خلاصه شده‌اند:

برای بازدید، بسته به محل سکونت، می‌توانید نزدیک‌ترین مسیر به شمال استان آذربایجان شرقی را انتخاب کرده و ابتدا خود را به شهر کلیبر برسانید. کلیبر در فاصله‌ی تقریبی ۷۰ کیلومتری جنوب جنگل دیزمار قرار دارد.

نکته مهم: بخش‌هایی از جنگل دیزمار، به‌دلیل سخت‌گذر بودن، نیازمند تجهیزات حرفه‌ای جنگل‌نوردی است. در صورت برنامه‌ریزی برای پیمایش این مناطق، آمادگی لازم را داشته باشید.

درباره جنگل دیزمار

جنگل دیزمار یکی از بکرترین جاذبه‌های طبیعی ایران است که در جوار منطقه ارسباران (قره‌داغ) قرار دارد. جنگل‌های ارسباران، به‌عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره جهان، به‌دلیل تنوع زیستی بالا و طبیعت غنی، از اهمیت جهانی برخوردار هستند.

این جنگل، به‌دلیل نزدیکی به شهرستان ورزقان، گاهی با نام «جنگل ورزقان» نیز شناخته می‌شود و از مهم‌ترین جاهای دیدنی این شهرستان به‌شمار می‌آید. چشم‌اندازهای طبیعی دیدنی، گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری، آب‌وهوای معتدل و فراوانی چشمه‌های طبیعی از ویژگی‌های برجسته‌ی این جنگل هستند.

طاق کسری

موقعیت جغرافیایی و اهمیت منطقه جنگل دیزمار

محدوده‌ی جنگل و منطقه حفاظت‌شده‌ی دیزمار با منابع طبیعی مهم ایران و کشورهای همسایه احاطه شده است. مهم‌ترین مناطق طبیعی پیرامون آن عبارت‌اند از:

نزدیکی جنگل دیزمار به مجتمع مس سونگون نیز اهمیت صنعتی این منطقه را افزایش داده است. این مجتمع یکی از معادن بزرگ مس در ایران و از تأسیسات مهم استان آذربایجان شرقی به شمار می‌رود.

وسعت منطقه حفاظت‌شده دیزمار

مساحت منطقه حفاظت‌شده دیزمار حدود ۶۸٬۶۰۰ هکتار است که به‌صورت زیر میان شهرستان‌ها تقسیم شده است:

• حدود ۵۰٪ در شهرستان خداآفرین
• حدود ۳۰٪ در شهرستان جلفا
• حدود ۲۰٪ در شهرستان ورزقان

رودخانه‌ها و اکوسیستم منطقه دیزمار

علاوه بر رود ارس که از منطقه عبور می‌کند و نقش مهمی در شکل‌گیری اکوسیستم منطقه دارد، شش رودخانه‌ی دائمی دیگر نیز در محدوده‌ی جنگل جریان دارند:

• النگه‌چای
• مرداناقم
• قولان
• ایشتوبین
• دلن‌سرا
• مسن‌چای

وجود این منابع آبی باعث شده جنگل دیزمار زیستگاهی بسیار متنوع برای گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی باشد.

برخی نواحی این جنگل صعب‌العبور هستند و عبور از آن‌ها نیازمند تجهیزات حرفه‌ای جنگل‌نوردی است. اما بخش‌هایی از جنگل که در دسترس عموم قرار دارند، مکان‌هایی مناسب برای کمپینگ، عکاسی در طبیعت، جنگل‌پیمایی و پیک‌نیک روزانه به‌شمار می‌روند.

تاریخچه جنگل دیزمار

جنگل دیزمار یکی از کهن‌ترین عرصه‌های جنگلی در محدوده‌ی ارسباران است که در نزدیکی جنگل‌های هیرکانی قرار دارد. این منطقه در طول سال‌ها تحت تأثیر عواملی چون تغییرات اقلیمی، شکار بی‌رویه و قطع درختان با چالش‌های زیست‌محیطی قابل‌توجهی روبه‌رو بوده است.

در حال حاضر، نهادهای دولتی و سازمان‌های محیط زیستی با اجرای قوانین سخت‌گیرانه، افزایش آگاهی عمومی و اصلاح شیوه‌های حفاظتی تلاش دارند تا بافت آسیب‌دیده‌ی جنگل دیزمار را احیا کرده و از بخش‌های سالم باقی‌مانده‌ی آن نگهداری کنند.

وضعیت حفاظت و اهمیت جهانی جنگل دیزمار

قرارگیری جنگل دیزمار در مجاورت مناطق حفاظت‌شده‌ی ایران و کشورهای همسایه و همچنین وجود اکوسیستم‌های بااهمیت، این منطقه را در شمار زیستگاه‌های ارزشمند کره زمین قرار داده است. با اینکه این جنگل سال‌های طولانی بکر و دست‌نخورده باقی مانده، اما در برخی دوره‌ها، فقدان حمایت مؤثر، خساراتی به تنوع زیستی آن وارد کرده است.

تلاش برای ثبت جهانی جنگل دیزمار

برای ثبت یک محوطه‌ی طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو، باید آن منطقه معیارهای مشخصی را در حوزه‌ی “ارزش جهانی برجسته” داشته باشد؛ به این معنا که تأثیر آن بر اکوسیستم‌های جهانی باید اثبات‌شده باشد.

🔹 مطابق اساس‌نامه یونسکو، ۱۰ شرط کلیدی برای ثبت یک محوطه طبیعی وجود دارد که کشورها باید پیشنهاد خود را بر پایه‌ی آن‌ها ارائه کنند. برخی از این شروط عبارت‌اند از:

• نماینده‌ای برجسته از فرآیندهای بوم‌شناسی
• زیستگاهی برای گونه‌های در خطر انقراض
• نمونه‌ای از تنوع زیستی بی‌نظیر در سطح جهانی

حفظ و یکپارچگی ساختار اکولوژیکی جنگل دیزمار

با وجود پتانسیل بالای جنگل دیزمار برای ثبت جهانی و الحاق آن به پرونده‌ی جنگل‌های هیرکانی ایران، در نشست چهل‌وپنجم یونسکو، این درخواست به نتیجه نرسید.

اکنون، با توجه به بازخورد رسمی یونسکو، لازم است که درخواست ثبت جنگل دیزمار به‌صورت پرونده‌ای مشترک با جنگل‌های ارسباران تدوین و در نشست‌های آتی این سازمان ارائه شود.

سانحه بالگرد رئیس‌جمهوری در جنگل دیزمار

در روز یکشنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳، سانحه‌ی سقوط بالگرد حامل رئیس‌جمهوری وقت ایران، آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، و جمعی از همراهان نزدیک ایشان، در منطقه‌ی جنگل دیزمار، در صدر اخبار رسانه‌های داخلی و بین‌المللی قرار گرفت.

با توجه به وضعیت جغرافیایی خاص و وجود نواحی صعب‌العبور در این جنگل، پیشروی در منطقه و دریافت اطلاعات دقیق از وضعیت سرنشینان، با دشواری‌های زیادی همراه بود.

متأسفانه در این حادثه تلخ، هیچ‌یک از سرنشینان بالگرد جان سالم به در نبردند و همگی به شهادت رسیدند. در این سفر، جمعی از مقامات ارشد کشور، تیم حفاظتی و خدمه پروازی، رئیس‌جمهوری را همراهی می‌کردند.

همراهان رئیس‌جمهور در پرواز

جزئیات حادثه

بالگرد حامل رئیس‌جمهور، در مسیر بازگشت از مراسم افتتاح سد «قیز قلعه‌سی» در نزدیکی مرز ایران و جمهوری آذربایجان به مقصد تبریز، به‌دلیل مه شدید و شرایط نامناسب جوی، دچار سانحه شد.

منطقه‌ی سقوط، در ناحیه‌ای از جنگل دیزمار بین روستاهای «اوزی» و «پیرداوود» قرار داشت. عملیات جست‌وجو و نجات، توسط تیم‌های امدادی هلال احمر و دیگر نیروهای تخصصی، بلافاصله پس از مفقود شدن بالگرد آغاز شد؛ اما به‌دلیل شرایط سخت آب‌وهوایی، عملیات امداد با تأخیر و دشواری همراه بود.

پس از ۱۵ ساعت جست‌وجو مداوم، لاشه بالگرد و سپس پیکرهای جان‌باختگان، در منطقه‌ای موسوم به «طویل» در دل جنگل دیزمار، پیدا شد.

آب‌وهوای جنگل دیزمار

جنگل دیزمار در محاصره‌ی کوهستان‌ها و مناطق جنگلی مرتفعی قرار دارد که تأثیر زیادی بر شرایط اقلیمی این ناحیه دارند. این منطقه به‌طور کلی در اقلیم سردسیر شمال‌غرب ایران قرار گرفته و در نیمه دوم سال شاهد بارش‌های سنگین باران و برف است.

در فصول پاییز و زمستان، آب‌وهوای جنگل سرد و مرطوب است، در حالی که در بهار و تابستان هوا معتدل می‌شود. پوشش گیاهی انبوه در این جنگل موجب تعدیل دما در روزهای گرم شده و شرایط را برای گردشگری تابستانه و بهاری بسیار مناسب می‌سازد.

ویژگی‌های اقلیمی جنگل دیزمار در فصول مختلف

از ویژگی‌های شاخص اقلیمی جنگل دیزمار، می‌توان به پدیده‌ی مه‌گرفتگی دائمی در بیشتر ساعات روز اشاره کرد. در فصل‌های سرد، حجم مه بیشتر می‌شود، به‌طوری‌که حتی در مسافت‌های کوتاه نیز دید بسیار محدود است. این مه در بهار و تابستان کاهش می‌یابد اما همچنان در ساعات اولیه صبح و نزدیک غروب، محسوس است.

پوشش گیاهی و جانوری جنگل دیزمار

اکوسیستم جنگل دیزمار، بخشی از تنوع زیستی غنی منطقه‌ی ارسباران و جنگل‌های شمال‌غرب ایران است. جریان دائمی رودخانه‌هایی مانند رود ارس باعث تقویت پوشش گیاهی منطقه شده و نقش مهمی در ایجاد زیستگاه‌های گوناگون دارد.

با این حال، در دهه‌های اخیر، برخی گونه‌های گیاهی و جانوری این منطقه در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند. به همین دلیل، در حال حاضر قوانین حفاظتی سخت‌گیرانه‌ای برای صیانت از اکوسیستم جنگل دیزمار اعمال می‌شود.

گیاهان جنگل دیزمار

تنوع گیاهی جنگل دیزمار به حدود ۸۴۹ گونه می‌رسد که از این میان ۷۶ گونه بومی این منطقه هستند. این تنوع بالا به دلیل گستردگی جنگل در بافت‌های کوهستانی، زیستگاه‌های آبی و خشکی است. کوهپایه‌ها، تپه‌ها، اطراف رودخانه ارس و سایر رودهای جاری، همچنین بخش‌های کم‌ارتفاع جنگل، شرایط متنوعی برای زیست گونه‌های بومی فراهم کرده‌اند.

انواع گیاهان جنگل دیزمار

• بلوط
• افرا
• بادام وحشی
• زالزالک
• نسترن وحشی

حیوانات جنگل دیزمار

تنوع جانوری این جنگل شامل حدود ۳۲۰ گونه منحصربه‌فرد از حیات وحش است. اگرچه برخی گونه‌ها در دهه‌های اخیر با تهدید انقراض مواجه شده‌اند، وضعیت زیستی بسیاری از حیوانات در حال بهبود است.

در سال ۱۳۹۴، جمعیت قابل‌توجهی از گونه‌ی شوکا از مناطق همسایه شمال‌غرب ایران به منطقه حفاظت‌شده دیزمار مهاجرت کردند و اکنون در منطقه‌ای به وسعت بیش از ۶۰,۰۰۰ هکتار زندگی می‌کنند.

از دیگر گونه‌های جانوری این جنگل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

انواع حیوانات جنگل دیزمار

• خرس قهوه‌ای
• گوزن زرد
• پلنگ ایرانی
• گرگ
• شغال
• بز وحشی
• گراز
• گربه وحشی
• روباه
• انواع پرندگان شکاری و غیرشکاری

جاهای دیدنی اطراف جنگل دیزمار

جنگل دیزمار در نزدیکی مرز ایران و جمهوری آذربایجان و رودخانه ارس قرار دارد و اطراف آن جاذبه‌های تاریخی و طبیعی متنوعی دیده می‌شود. اگر به این جنگل سفر کردید، بازدید از مکان‌های زیر را هم در برنامه خود بگنجانید.

دریاچه سد قیز قلعه سی

آدرس دریاچه سد قیز قلعه سی: شهرستان خداآفرین، شمال غربی روستای خمارلو

فاصله از جنگل دیزمار: ۸ کیلومتر شمال شرقی

توضیح درباره دریاچه سد قیز قلعه سی: این دریاچه یکی از جاذبه‌های مهم شهرستان خداآفرین است و در نقطه صفر مرزی ایران و جمهوری آذربایجان قرار دارد. سد قیز قلعه سی سومین سد مشترک دو کشور و نوسازترین سد خاکی با هسته رسی در استان آذربایجان شرقی است که پس از ۱۹ سال ساخت، در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ به‌دست آیت‌الله ابراهیم رئیسی افتتاح شد.

پل‌های تاریخی خداآفرین

آدرس پل های تاریخی خدا آفرین: شهرستان خداآفرین، شمال غربی روستای زنبلان

فاصله از جنگل دیزمار: ۳ کیلومتر شمال غربی

توضیح درباره پل های تارخی خدا آفرین: این دو پل تاریخی در نقطه صفر مرزی بین ایران و جمهوری آذربایجان واقع شده‌اند. قدمت یکی به دوره ایران باستان و دیگری به دوره صفویه نسبت داده می‌شود. پل سنگی سفید با ۱۱ دهانه و پل آجری با ۱۵ دهانه، هر دو قوسی‌شکل و در باریک‌ترین بخش رودخانه ارس ساخته شده‌اند.

دریاچه سد خداآفرین

آدرس دریاچه سد خداآفرین: شهرستان خداآفرین، شمال شرقی روستای شجایلو

فاصله از جنگل دیزمار: ۵ کیلومتر شمال غربی

توضیح درباره دریاچه سد خداآفرین: دریاچه پشت سد خداآفرین یکی از زیباترین جاذبه‌های طبیعی منطقه آزاد ارس است و محلی محبوب برای ماهیگیری و کمپ در طبیعت به شمار می‌رود. این سد سنگ‌ریزه‌ای به‌صورت مشترک توسط ایران و جمهوری آذربایجان ساخته شده است.

منطقه حفاظت‌شده ارسباران (قره داغ)

آدرس منطقه حفاظت‌شده ارسباران : شمال غربی شهرستان کلیبر

فاصله از جنگل دیزمار: ۷۸ کیلومتر جنوب غربی

توضیح درباره منطقه حفاظت‌شده ارسباران : این جنگل که با نام جنگل قره داغ نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران است. رودخانه ارس در امتداد آن جریان دارد و دارای منابع طبیعی ارزشمند، آبشارها، کوهستان‌ها، ییلاق‌ها و زیرساخت‌های کمپینگ است.

قلعه بابک

آدرس قلعه بابک: شهر کلیبر، جنگل ارسباران

فاصله از جنگل دیزمار: ۷۷ کیلومتر جنوب

توضیح درباره قلعه بابک: این قلعه تاریخی با ارتفاع حدود ۲۳۰۰ تا ۲۷۰۰ متر از سطح دریا، محل اختفای بابک خرمدین در دوران حکومت عباسیان بوده است. مسیر دسترسی به قلعه دشوار و کوهستانی است و نیاز به آمادگی بدنی و تجهیزات کوهنوردی دارد.

خلاصه جاذبه‌های اطراف جنگل دیزمار