ارگ بم؛ شکوه خشت و تاریخ ایران

ارگ بم

ارگ بم، بزرگ‌ترین سازهٔ تاریخی خشتی در جهان است و در شهر بم، استان کرمان در جنوب‌شرقی ایران قرار دارد. این دژ باشکوه در تاریخ ۵ دی ۱۳۸۲ و در ساعت ۰۴:۵۲:۵۵ بر اثر زلزلهٔ بم به‌شدت آسیب دید، اما به‌دلیل ارزش تاریخی بالا، بلافاصله در فهرست میراث جهانی در خطر ثبت شد. پس از این حادثه، با همکاری یونسکو و کشورهای مختلف، برنامهٔ نجات و مرمت آن آغاز شد. چند روز بعد نیز محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت ایران، دستور رسمی بازسازی را صادر کرد.

راهنمای سفر به کرمان

بم و فضای فرهنگی آن، به‌عنوان بخشی از «میراث جهانی بم و چشم‌انداز فرهنگی آن» در یونسکو به ثبت رسیده است. زمان دقیق ساخت ارگ مشخص نیست، اما تا حدود سال ۱۸۵۰ میلادی همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفت. در دوره‌های سدهٔ هفتم تا یازدهم، این مجموعه به‌عنوان چهارراهی مهم در امتداد جادهٔ ابریشم و مرکز تولید پارچه‌های ابریشمی و نخی شناخته می‌شد. اگرچه کل مجموعه یک دژ بزرگ بوده، اما چون بخش ارگ بر سایر قسمت‌ها تسلط داشته، امروزه همهٔ این مجموعه به نام «ارگ بم» شناخته می‌شود.

جدول مختصر اطلاعات ارگ بم

نکات مهم درباره اهمیت ارگ بم

• نقش مهم در مسیر جادهٔ ابریشم
• مرکز تولید پارچه‌های نخی و ابریشمی
• نمونه‌ای منحصربه‌فرد از معماری خشتی ایران

ابعاد ارگ بم

مساحت ارگ بم حدود ۱۸۱٬۲۵۴ مترمربع است و با دیوارهایی به ارتفاع ۶ تا ۷ متر و طول تقریبی ۱٬۸۱۵ متر احاطه شده است. این مجموعه از دو بخش مجزا تشکیل شده که هرکدام ساختار و کارکرد ویژه‌ای داشته‌اند. همچنین حدود ۶۷ برج در سراسر شهر باستانی بم پراکنده بوده و به حفاظت و نظارت بر محوطه کمک می‌کرده است.

جدول ابعاد و ویژگی‌های کلی ارگ

بخش‌های اصلی ارگ بم

بخش اول: ناحیه عمومی و مسکونی

بخش دوم: بخش حاکم‌نشین شامل ارگ مرکزی و بناهای حکومتی

پیشینه ارگ بم

قدمت دقیق باستان‌شناسی ارگ بم مشخص نیست، اما با استناد به منابع تاریخی و متون باستانی، اولین سکونت انسان در این منطقه را می‌توان به قلعه‌ای ساخته شده توسط هخامنشیان (۵۷۹–۳۲۳ قبل از میلاد) نسبت داد. برخی ویژگی‌های ارگ، مانند استقرار آن بر روی سکویی ترکیبی از تپه طبیعی و تراس دست‌ساز، توسط باستان‌شناسان با مدل هخامنشی تخت جمشید مقایسه شده است.

در دوره‌های مختلف تاریخی، ارگ بم شاهد تحولات و تغییرات مهمی بوده است:

نکات کلیدی در پیشینه ارگ بم

• ارگ بم در طول تاریخ چندین بار مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است.
• در دوران مختلف، کارکرد ارگ مسکونی، نظامی و تجاری بوده است.
• ارگ بم با جاده ابریشم و صنعت ابریشم مرتبط بوده و اهمیت استراتژیک بالایی داشته است.
• با تغییر حکومت‌ها، ارگ نقش خود را از مرکز نظامی به مکان تاریخی ملی تغییر داده است.

طراحی و ساخت ارگ بم

طراحی و معماری ارگ بم از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به شکل کنونی ارگ، مشخص است که طراح یا طراحان، شکل نهایی کل ساختمان و شهر را از مراحل ابتدایی ساخت پیش‌بینی کرده بودند. هر قسمت ساخته‌شده به‌طور کامل شکل داشته و بخش‌های جدید می‌توانستند به راحتی به بخش‌های موجود دوخته شوند.

ارگ در مرکز شهر نظامی و در نقطه‌ای قرار گرفته که بهترین دید از لحاظ امنیتی را فراهم می‌کرد.

بخش‌های اصلی ارگ

• بخش حکومتی (درونی‌ترین دیوار)
• دژ نظامی
• عمارت چهار فصل
• سربازخانه
• چاه آب ۴۰ متری
• اصطبل با ظرفیت ۲۰۰ اسب
• بخش رعیت‌نشین (اطراف بخش حکومتی)
• ورودی اصلی شهر
• مسیر اصلی متصل‌کننده ورودی به دژ
• بازار در امتداد مسیر
• نزدیک به ۴۰۰ خانه و ساختمان‌های عمومی مانند مدرسه و مکان ورزش

انواع خانه‌ها در بخش رعیت‌نشین

نکات ساختاری

تمام ساختمان‌ها از آجرهای رسی پخته نشده (خشت) ساخته شده‌اند.

ارگ بم، احتمالاً پیش از زلزله ۲۰۰۳، بزرگ‌ترین مجموعه خشت و گلی جهان بوده است.

امنیت در ارگ بم

زمانی که دروازه ورودی شهر بسته بود، هیچ انسان یا حیوانی نمی‌توانست وارد ارگ شود. این سیستم امنیتی به شهروندان اجازه می‌داد زندگی آرام و طولانی داشته باشند، زیرا دسترسی به منابع حیاتی مانند چاه آب، باغ‌ها و حیوانات اهلی در داخل ارگ فراهم بود.

با توجه به اینکه ارگ بخشی از شهر نظامی بوده است، شهروندان می‌توانستند در داخل شهر مستقر شوند و سربازان از آن دفاع کنند، زیرا ارگ توسط دیوارهای بلند و برج‌های متعدد محصور شده بود.

عناصر امنیتی ارگ

نکات کلیدی امنیتی

• ارگ به‌گونه‌ای طراحی شده بود که خودکفا و محافظت‌شده باشد.
• شهروندان و سربازان همزمان در داخل ارگ زندگی و دفاع می‌کردند.
• دسترسی به منابع حیاتی، دوام ساکنان در طول محاصره‌ها را تضمین می‌کرد.

تهویهٔ مطبوع در ارگ بم

علاوه بر نمای برج‌های نگهبانی و رئوس تزئین‌شدهٔ دیوارهای مرتفع دژ در خط افق، بادگیرهای ارگ بم جلوه‌ای بسیار با شکوه دارند. بادگیرها، سازه‌های بیرون‌زده‌ای از بنا هستند که باد را گرفته و به داخل بنا هدایت می‌کنند.

گاهی اوقات در مسیر باد حوضچهٔ آبی تعبیه می‌شود تا هوا خنک شده و گرد و خاک از داخل بنا زدوده شود.

انواع بادگیرها و کاربرد آن‌ها

نکات مهم درباره تهویه

• بادگیرها سیستم طبیعی خنک‌کننده بناها هستند.
• ترکیب بادگیر و حوضچهٔ آب باعث خنک شدن و تصفیه هوا می‌شود.
• نوع بادگیر با ابعاد و اهمیت بنا متناسب است.

زمین‌لرزه سال ۱۳۸۲ و بازسازی ارگ بم

زلزلهٔ سال ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۲ هجری شمسی) بیش از ۸۰ درصد ارگ بم را تخریب کرد. به‌عنوان یک میراث جهانی فرهنگی، کشورهای مختلف در بازسازی این اثر تاریخی مشارکت کردند.

 مشارکت کشورهای خارجی در بازسازی

نکات مهم درباره بازسازی

• ژاپن با طرح سه‌بعدی و تجهیزات پیشرفته دقت بازسازی را افزایش داد.
• برنامه ایتالیا به ویژه مرمت برج شماره یک در جنوب غربی دیوارها را هدف گرفت و در تابستان ۱۳۹۰ به پایان رسید.
• فرانسه با تهیه نقشه کامل ارگ به ایران کمک کرد.
• پس از زلزله، ارگ بم در فهرست آثار در خطر قرار گرفت، اما با مرمت‌های انجام شده، در تیرماه ۱۳۹۲ توسط سازمان یونسکو از این فهرست خارج شد.

یاری جهانی به بازسازی ارگ بم

پس از تخریب ارگ بم در اثر زلزلهٔ سال ۱۳۸۲، کشورهای مختلف و سازمان‌های بین‌المللی در بازسازی این اثر تاریخی مشارکت کردند. از جمله، ایرینا بوکووا، دبیرکل یونسکو، در ۸ اردیبهشت ۱۳۹۳ به بم سفر کرد و گفت:

«یونسکو نخستین سازمانی بود که پس از زلزله به این شهر آمد. اقدامات کارشناسان در مورد ارگ بم آغاز شده و تا سال ۲۰۲۰ ادامه خواهد داشت. برای جذب حمایت‌های مالی کشورهای خارجی بیش از پیش تلاش می‌کنیم و از صندوق امانی ژاپن و سایر کشورها استفاده خواهیم کرد.»

مشارکت کشورهای خارجی

نکات مهم

• یونسکو اولین سازمان بین‌المللی بود که پس از زلزله به بم آمد.
• اقدامات کارشناسان تا سال ۲۰۲۰ ادامه داشت.
• بازسازی ارگ بم نتیجهٔ همکاری چند کشور و سازمان بین‌المللی است.

فهرست میراث در خطر

زلزلهٔ سال ۱۳۸۲ باعث آسیب گسترده به بخش‌های مختلف ارگ بم شد، به‌گونه‌ای که سازمان یونسکو آن را در فهرست میراث در خطر قرار داد.

با مرمت‌ها و بازسازی‌هایی که از آن زمان تا سال ۱۳۹۲ انجام شد، کمیته میراث جهانی یونسکو در سی و هفتمین نشست خود اعلام کرد:

1. پرونده ارگ بم بررسی شد.
2. اصلاحات انجام‌شده در مدیریت و نگهداری ارگ و محوطه پیرامونی، مناسب تشخیص داده شد.
3. در نتیجه، ارگ بم از فهرست میراث در معرض خطر خارج شد.

 وضعیت میراث ارگ بم

نکات کلیدی

ارگ بم به‌دلیل ارزش تاریخی و فرهنگی، اولویت جهانی برای حفاظت و مرمت داشت.

اقدامات بازسازی و مدیریت مناسب، نقش مهمی در خارج شدن از فهرست آثار در خطر داشت.

این روند نشان‌دهنده اهمیت همکاری ملی و بین‌المللی در حفاظت از میراث فرهنگی است.