ایران؛ جایی میان افسانه و واقعیت

استان پارس، خاستگاه بنیان‌گذار امپراتوری تازهٔ ایرانی بود. هرچند در آستانهٔ سدهٔ سوم میلادی از شکوه پیشین خود فاصله گرفته بود، اما شاهان محلی پارس هنوز سنت‌ها و آداب پیشین را حفظ کرده و از نام‌های شاهان هخامنشی بهره می‌جستند.

اردشیر بابکان، پس از شکست دادن اردوان چهارم، آخرین شاه اشکانی، در سال ۲۲۴ میلادی در دشت هرمزدگان، دودمان اشکانی را منقرض کرد و شاهنشاهی ساسانی را بنیان نهاد. او خود را «شاهنشاه» خواند و قصد داشت امپراتوری متحد و مقتدری همانند هخامنشیان ایجاد کند. اردشیر بابکان به نیروهای نظامی خود توجه ویژه داشت و از دانش نظامی و سیاسی بالایی برخوردار بود.

ساسانیان برای کسب مشروعیت، شاهان اشکانی را فاقد صلاحیت دانستند و آن‌ها را به‌گونه‌ای معرفی کردند که گویی جانشینان اسکندر «لعنت‌شده» و عامل نابودی پادشاهی باستانی ایران بودند. در این راستا، ساسانیان خود را نوادگان دارا، آخرین کیانی، معرفی کردند

حکمرانی ساسانیان با سه ویژگی برجسته شناخته می‌شود: ارتباط تنگاتنگ با دین مزدیسنا، گرایش ملی‌گرایانه و تمرکزگرایی سیاسی.شاهان ساسانی خود را جانشین هخامنشیان می‌دانستند و همانند داریوش بزرگ، قدرت مرکزی را افزایش و استقلال حاکمان محلی را کاهش دادند، امری که در دوران اشکانی دیده نمی‌شد. در این دوره تلاش شد فرهنگ و دین بومی ایران ترویج شود و مزدیسنا دین رسمی اعلام گردید. زبان پارسی میانه نیز زبان رسمی امپراتوری شد.

بیشتر شاهان ساسانی میان مردم محبوب بودند و استبداد چندانی نداشتند، هرچند معمولاً در مجامع عمومی ظاهر نمی‌شدند و به احکام دین رسمی احترام می‌گذاشتند. هنر ایران در دوران ساسانی رونق یافت و هنر ساسانی یکی از گونه‌های شاخص آن محسوب می‌شود. موسیقی ایرانی بار دیگر گسترش یافت و شاعران و موسیقی‌دانان در مراسم مختلف از جمله شکار به اجرای برنامه می‌پرداختند. معماری ساسانی به اوج شکوه رسید؛ کاخ‌هایی مانند تیسفون، اردشیر بابکان و سروستان گواه این پیشرفت‌اند. همچنین، شاهان ساسانی در گسترش دانش و آموزش فعال بودند و دانشگاه گندی‌شاپور از مراکز علمی مهم آن زمان بود.

اقتصاد شاهنشاهی ساسانی بر پایه کشاورزی با سیستم‌های آبی پیشرفته بود و سهم کشاورزی در اقتصاد ملی بیشتر از بازرگانی بود. مسیرهای تجاری مهمی مانند راه ابریشم در شمال و مسیرهای جنوبی در سواحل کشور، نقش بسزایی در تجارت داشتند. کارخانه‌های ابریشم در شوش، شوشتر و گندی‌شاپور، شهرتی جهانی یافته و رقیب کارخانه‌های چینی بودند.

از نظر نظامی و اداری، ساسانیان برنامه‌ریزی‌های دقیقی داشتند. نظام قضایی با در نظر گرفتن نوع جرم، شرایط مجرم و عوامل متعددی چون ارادی بودن جرم، جنسیت و سن، احکام متفاوت صادر می‌کرد. در محاکمه‌ها، علاوه بر درباریان و روحانیون، مردم نیز می‌توانستند حضور داشته باشند. روابط خارجی به شکلی منظم و با آداب مخصوص اداره می‌شد و سفرای خارجی با احترام پذیرایی می‌شدند.

ارتش شاهنشاهی ساسانی، علاوه بر حفظ مرزهای امپراتوری برای قرن‌ها، رقیب سرسخت رومیان بود و آن‌ها را در نبردهای متعددی شکست داد. این ارتش از رتبه‌بندی نظامی پیشرفته‌ای برخوردار بود؛ فرمانده کل و ریاست سواره‌نظام از مهم‌ترین درجات نظامی بودند. سواران زره‌پوش از نجبای جامعه محسوب می‌شدند و تیراندازان ساسانی نیز شهرت فراوان داشتند. این نیروها در محاصره و استفاده از دستگاه‌های جنگی پیشرفته تخصص داشتند. همچنین در جنگ‌ها از جانوران غیرمعمول بهره می‌بردند؛ برای نمونه، رویارویی فیل‌های جنگی ساسانی با رومیان به شدت هولناک گزارش شده است.

شاهنشاهی ساسانی که از سال ۲۲۴ میلادی بر ایران فرمان می‌راند، نهایتاً با حمله اعراب در سال ۶۵۱ میلادی سقوط کرد. این رویداد پایان دوران شاهنشاهی‌های ایرانی با فرهنگ متمایز باستانی بود و آتشکده‌ها و مراکز فرهنگی آن به تدریج برچیده شدند. فروپاشی ساسانیان آغازگر دوره و فرهنگ نوینی در تاریخ ایران به شمار می‌رود

ورود اسلام، دوران میان‌دوره‌ای ایران و حمله مغول

جنگ‌های طولانی میان ایران و روم باعث شد توجه‌ها از رویدادهای دنیای عرب منحرف شود و ارتش شاهنشاهی ساسانی فرسوده گردد. علاوه بر این، مناقشه‌های درون‌اجتماعی در اواخر دوران شاهنشاهی ساسانی ضعف‌هایی ایجاد کرد که در سده هفتم میلادی، راه را برای حمله اعراب به ایران هموار ساخت. علاوه بر ترویج اسلام، اهداف مادی مانند دسترسی به راه‌های بازرگانی نیز از انگیزه‌های اعراب برای فتح ایران بود. خلافت راشدین با استفاده از نیروهای متحد خود توانست به شاهنشاهی ساسانی پایان دهد؛ پایان ساسانیان، شروع رسمی سقوط شهرهای ایرانی بود و ارتش اعراب یکی پس از دیگری، شهرهای قلمروی ساسانی را فتح کردند. اگرچه برخی شهرها به تنهایی مقاومت کردند و مناطقی تا مدتی استقلال داشتند و کشمکش‌های نژادی و مذهبی برای قرن‌ها ادامه یافت. منابعی اعلام کرده‌اند که ایرانیان دین اسلام را با روحیه‌های خود هماهنگ یافتند و به زور شمشیر مسلمان نشدند. منابع دیگری نیز گزارش داده‌اند که اعراب با اعمال فشار و روند طولانی اسلامی‌سازی، همراه با شکنجه زرتشتیان، اسلام را در ایران گسترش دادند. برخی منابع، تخریب کتابخانه‌ها، وضع مالیات‌های سنگین برای پیروان ادیان دیگر، از بین بردن منابع دین زرتشت و تغییر زبان را از اقدامات سخت‌گیرانه اعراب در حکومتشان ذکر کرده‌اند. با این حال، ادبیات فارسی میانه پس از اسلام نابود نشد و زرتشتیان با پرداخت جزیه توانستند به آیین خود ادامه دهند و نیایشگاه‌های آنان تا چند قرن پس از اسلام نیز پابرجا بود. به مرور زمان، دین اسلام به شکلی مسالمت‌آمیز توسط ایرانیان پذیرفته شد و شماری از افراد سرشناس ایرانی، بدون فشار از دین زرتشت دست کشیدند. ایرانیان به تدریج توانستند در بخش‌های اداری حکومت وارد شوند، در حالی که اعراب به کمک بومیان نیاز داشتند.

خلیفه‌های عرب به برتری اعراب بر دیگر ملل باور داشتند و فشارهای فراوانی بر ملل مغلوب از جمله ایرانیان وارد کردند. به مرور زمان، خراسان به پایگاهی برای مخالفان خلفای عرب تبدیل شد و ایرانیان کمک کردند که خلافت عباسی جایگزین خلافت اموی شود؛ رویدادی که باعث نشد آنان از سلطه اعراب خارج گردند. اگرچه عباسیان شمار قابل توجهی از ایرانیان را در مقام‌های اجرایی به کار گرفتند، اما در نهایت بسیاری از این افراد از حکومت رانده یا کشته شدند. به تدریج، حکومت عباسی نیز ضعیف شد و برخی از سرزمین‌ها از نفوذ آنان خارج گردید. پس از حدود دو سده حکومت عربی، پادشاهی‌های نیمه‌مستقل و مستقلی مانند طاهریان، صفاریان، سامانیان و بوئیان در ایران شکل گرفتند. در دوران سامانیان، ایران عملاً استقلال خود را بازیافت و دیگر زیر سلطه عباسیان نبود.

در دوران خلافت اسلامی، فعالیت‌های ادبی، علمی و هنری ایرانیان نه تنها پایان نیافت، بلکه بار دیگر به شکوفایی رسید و ایرانیان و دوران طلایی اسلام تأثیر متقابل و قابل توجهی بر یکدیگر داشتند. از حدود سده دهم میلادی، زبان فارسی در کنار زبان عربی برای نگارش آثار علمی، پزشکی، فلسفی، ریاضی، تاریخی و هنری به کار گرفته شد. در سده دهم میلادی، اقوام ترک از آسیای میانه به فلات ایران مهاجرت گسترده‌ای کردند؛ بسیاری از آنان در ارتش عباسی به خدمت گرفته شدند و قدرت سیاسی قابل توجهی به دست آوردند. در سال ۹۹۹ میلادی، حکومت غزنویان که حاکمانی با اصالت ترک بودند، بخش‌های وسیعی از ایران را تحت کنترل خود درآوردند و سلجوقیان و خوارزمشاهیان نیز به دنبال آنان بخش‌هایی بزرگ از ایران را به تصرف خود درآوردند؛ این حکومت‌ها پارسی‌زبان بودند و شیوه کشورداری آن‌ها بسیار مشابه روش ایرانی بود. سلجوقیان حتی سلسله سلجوقیان روم را پدید آوردند که هویتی کاملاً ایرانی داشتند. نتیجه پذیرش و حمایت از فرهنگ ایرانی توسط حاکمان ترک، پیدایش فرهنگ ترکی-ایرانی بود که در نواحی زیادی اطراف ایران کنونی تأثیر گذاشت.

از سال ۱۲۱۹ تا ۱۲۲۱ میلادی، در زمان فرمانروایی خوارزمشاهیان، ارتش چنگیز خان مغول ایران را دچار هجوم خشن و ویرانگری کرد. حمله مغول به ایران بسیار خونین و همراه با جنایت‌های فراوان توصیف شده است. مغول‌ها علاوه بر غارت و به آتش کشیدن شهرها، جوانان و زنان ایرانی را به اسارت گرفتند و بسیاری را به قتل رساندند. نقل شده است که میزان کشتار غیرنظامیان به حدی بود که تنها در تصرف خوارزم، صد هزار مغول مأمور کشتار افراد غیرنظامی بودند. با سرکوب شدید و نابودی مقاومت‌های نظامی و غیرنظامی، امپراتوری مغول توانست ایران را تحت سلطه خود درآورد.

پس از تجزیه امپراتوری مغول، هولاکو خان، نوه چنگیز خان، ایلخانان را در ایران تأسیس کرد. همچنین تیمور، فاتح دیگری، امپراتوری تیموری را بنا نهاد که حدود یک و نیم قرن دوام یافت. در این حکومت نیز آسیب‌های فراوانی به مردم و فرهنگ ایرانی وارد شد؛ برای مثال، تیمور فرمان کشتار تمامی مردم اصفهان را صادر کرد که بنا بر گزارش‌ها، هفتاد هزار شهروند غیرمسلح اصفهانی قتل‌عام شدند. تیمور همچنین اهل حرفه را از شهرهای فتح شده به پایتخت خود، سمرقند، منتقل می‌کرد. با وجود تمام خشونت‌ها و آسیب‌ها، ایلخانان و تیموریان به تدریج روش زندگی و فرهنگ ایرانیان را پذیرفتند و امپراتوری خود را با فرهنگ ایرانی پیوند دادند.

پس از مرگ تیمور و بی‌ثباتی حکومت جانشینان او، جهانشاه از قبیله ترکمان قره‌قویونلو ظهور کرد و طی بیست سال بر بخش‌هایی از ایران حکومت کرد، اما در نهایت توسط اوزون حسن، رهبر قبیله ترکمان رقیب به نام آق‌قویونلو، شکست خورد و حکومت سلسله‌اش رو به زوال نهاد. مانند قره‌قویونلوها، سلسله آق‌قویونلو نیز پس از مرگ رهبرشان، اوزون حسن، و به دلیل اختلافات داخلی فروپاشید تا اینکه نهایتاً شاه اسماعیل صفوی بازمانده‌های آن‌ها و تیموریان را از میان برداشت.