گاو مارلیک؛ نگینی از هنر و باورهای ایران کهن

تکوک گاو مارلیک؛ تلفیقی از هنر، آیین و مهارت سفالگری باستان

تکوک سفالی گاو نر کوهاندار، که در گویش محلی به آن «ورزا» می‌گویند، از شاخص‌ترین آثار فرهنگ مارلیک است. این اثر هنرمندانه، ترکیبی از باورهای آیینی و مهارت بالای سفالگران ایرانی در دوران باستان را به نمایش می‌گذارد. فرم پویای پیکره و ظرافت در بازنمایی حیوانات، نشان‌دهنده درک عمیق سازندگان از طبیعت و نمادپردازی مذهبی است.

ایران

پیکرک این گاو نر در گور شماره ۱۸ در گورستان مارلیک کشف شد. سطح بدن آن کاملاً صیقل داده شده و با زیگزاگ‌های موازی داغدار تزئین گردیده است. در بخش بالایی، سر حیوان به شکل یک لوله آبریز ناودانی درآمده و در دو سوی آن شاخ‌ها قرار دارند.

در طراحی تکوک، جزئیات ظریف بسیاری به‌کار رفته است:

• گوش‌های عمودی در زیر شاخ‌ها که با حلقه‌های زرین ساده تزئین شده‌اند.
• نوار برجسته روی سینه، نماد غبغب جانور و اتصال آن به پاهای جلویی.
• کوهان بسیار بلند به‌عنوان ویژگی شاخص گاو نر کوهاندار.
• پاهای نوک‌تیز که با دقت و جزئیات برجسته‌سازی شده‌اند.

جدول زیر، ویژگی‌های اصلی این اثر ارزشمند را خلاصه می‌کند:

تپه مارلیک، واقع در بخش غربی دره گوهررود، تپه‌ای طبیعی با بستری صخره‌ای است که در اواخر دوره مفرغ و آغاز دوره آهن، به‌عنوان گورستان مورد استفاده قرار داشته است. مرحله دوم فرهنگ مارلیک را می‌توان آغازگر فصلی تازه از هنر و آیین‌های تدفینی در ایران باستان دانست.

مرحله دوم گورستان مارلیک و سرنوشت اثر گاو مارلیک

بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسی، بزرگ‌ترین مرحله گورستان مارلیک، مرحله (۲)ب است. این بخش از گورستان، مساحت گسترده‌ای از مرکز تا جنوب‌شرقی تپه مارلیک را دربر می‌گیرد و به‌طور مستقیم با گورهای مرحله پیشین، یعنی مرحله (۲)الف در جنوب، در ارتباط است.

در میان گورهای این مرحله، آثاری از یافته‌های فرهنگی مربوط به هزاره نخست پیش از میلاد نیز کشف شده است؛ یافته‌هایی که احتمالاً حاصل تدفین‌های ثانویه‌اند و نشان از استمرار آیین‌های تدفینی در دوره‌های بعد دارند.

بر اساس داده‌های باستان‌شناسی، ویژگی‌های مرحله دوم گورستان مارلیک را می‌توان به‌صورت خلاصه در جدول زیر دید:

در میان آثار ارزشمند کشف‌شده از این محوطه، تکوک گاو مارلیک جایگاه ویژه‌ای دارد. این اثر شاخص هم‌اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود و در نمایشگاه دائمی «روایتگران ایران کهن» به نمایش درآمده است.

این تکوک، نه‌تنها نمادی از هنر و مهارت سفالگران مارلیک است، بلکه روایتی از آیین‌های تدفینی و باورهای مذهبی مردمانی است که هزاران سال پیش در دامنه‌های سرسبز شمال ایران زیسته‌اند.