سورنا؛ جوانی که با خرد و تاکتیک، تاریخ جنگ ‌ها را نوشت

سورنا یا سورن (رستم سورن پهلو)

سورنا یا سورن (رستم سورن پهلو) (۸۲ تا ۵۳ پیش از میلاد) سیاستمدار و سپهبد ایرانی و رئیس خاندان سورن در دوره اشکانی بود. او با وجود عمر کوتاه خود، در میان مردم باستان از شهرت ویژه‌ای برخوردار شد. پلوتارک از سورنا به‌عنوان مردی بلندقامت و خوش‌چهره یاد کرده است.

ویژگی‌های شخصیتی و جایگاه تاریخی سورنا

سورنا از خاندان سورن، یکی از هفت خاندان برجسته دوره اشکانی، بود که قلمرو آن‌ها در سیستان قرار داشت. واژه «سورن» در زبان پهلوی اشکانی به معنای «نیرومند» به کار می‌رفت. این خاندان وظیفه تاج‌گذاری شاه پارت را به‌طور موروثی بر عهده داشتند.

مهم‌ترین صفات سورنا

مورخان عهد باستان، او را چنین توصیف کرده‌اند:

• قدبلند و خوش‌سیما با موهای بلند
• خردمند، قدرتمند و جنگجو
• شجاع و دارای دلیری بی‌مانند

جدول ویژگی‌ها و جایگاه خاندان سورن

زندگینامه سورنا

رستم سورن پهلو، مشهور به سورنا (Surena)، در سال ۸۲ پیش از میلاد در سیستان ـ قلمرو خاندان سورن ـ زاده شد و در سال ۵۳ پیش از میلاد درگذشت. نام پدر او «آرش» و نام مادرش «ماسیس» ذکر شده است. از دوران کودکی سورنا اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما متون باستانی نشان می‌دهد او در عهد حکومت ارد اول زندگی می‌کرد و در زمان مهرداد چهارم اشکانی به مقام سپهبدی رسید. سپس در دوره ارد دوم، فرمانده جنگ ایرانیان با روم شد.

زندگینامه آرتمیس اولین دریاسالار زن جهان

سورنا در زمان شاهی ارد دوم از نظر ثروت و شهرت، پس از شاه اشکانی قرار داشت و هنگام تاج‌گذاری، به‌علت جایگاه ویژه خانوادگی تنها کسی بود که اجازه بستن کمربند پادشاهی را داشت. او همچنین با متحد کردن مردم سیستان برای حمایت از شاه اشکانی در جنگ با روم، نقشی کلیدی در تحولات سیاسی آن عصر ایفا کرد.

نکات برجسته زندگی سورنا

• زاده‌شدن در سیستان در خاندان سورن
• رسیدن به درجه سپهبدی در جوانی
• فرماندهی جنگ ایران و روم در دوره ارد دوم
• بستن کمربند پادشاهی برای شاه اشکانی
• نقش محوری در اتحاد مردم سیستان برای حمایت از شاه

جدول رویدادهای مهم در زندگی سورنا

پیروزی‌ها و سرانجام

سورنا با وجود عمر کوتاه، به‌ویژه با تصرف شهر سلوکیه و بالا رفتن از دیوار آن در جوانی (زیر ۳۰ سال)، به شجاعت و احتیاط مشهور شد و با همین ویژگی‌ها کراسوس، سردار روم، را شکست داد. اما شاه اشکانی به‌جای پاداش، او را از میان برداشت.

نبردهای سورنا

ژولیوس سزار، کراسوس و پومپه از فرمانروایان بزرگ روم بودند که سرزمین‌های این کشور را به‌صورت مشترک اداره می‌کردند. آن‌ها در سوم اکتبر سال ۵۶ پیش از میلاد تصمیم گرفتند به ایران حمله کنند. کراسوس که فرمانروای شرق روم بود، برای گسترش قلمرو دولت روم در آسیا قصد حمله به ایران و حتی کشور هند را داشت. در دوره پادشاهی ارد دوم (۵۸ تا ۳۸ پیش از میلاد) ناگزیر شد با دولت ایران رویارو شود. او که از سوی سنا برای این کارزار انتخاب شده بود، استان سوریه ـ که بخشی از خاک اشکانی محسوب می‌شد ـ را تصرف کرد و در آنجا کشتاری وحشتناک به‌راه انداخت.

پس از استقرار در سوریه، پادگان‌هایی برپا کرد. سفیری از سوی ارد دوم به نزد کراسوس رفت و از او خواست خاک ایران را ترک کند؛ اما سردار روم پاسخی تند داد و اعلام کرد به‌زودی سلوکیه را نیز تصرف خواهد کرد. سربازان رومی در سوریه و عراق که به توانایی رزمی ایرانیان آگاه بودند و می‌دانستند جان سالم به‌در بردن از تعقیب ایرانیان کار آسانی نیست، از جنگ با ایرانیان هراس داشتند.

نکات کلیدی درباره وضعیت جنگ

• پارت‌ها تیر و کمان‌هایی داشتند که رومی‌ها با آن آشنا نبودند.
• سرعت تیراندازی پارت‌ها برای سربازان غیرایرانی غیرقابل مشاهده بود.
• اسلحه جنگی ایرانیان قدرت تخریب بالایی داشت و مقاومت در برابر آن دشوار بود.
• کراسوس با تکیه بر قول آرتاوازد، پادشاه ارمنستان، از رود فرات گذشت.
• برای جلوگیری از عقب‌نشینی سربازان، دستور داد پل فرات پشت سرشان ویران شود.

جدول رویدادهای مهم در نبرد سورنا و کراسوس

جنگ حران

جنگ حران در ۶ مه سال ۵۳ پیش از میلاد آغاز شد. ارتش ایران برای مقابله با دشمن به دو بخش تقسیم شد: ارد در رأس سپاه خود به سوی ارمنستان حرکت کرد تا آرتاوازد را به‌علت خیانت و همراهی با کراسوس تنبیه کند و سورنا با سپاهی دیگر به عراق رفت. سورنا که از حیث نام، نژاد (سیستانی) و ثروت بعد از پادشاه مقام نخست را داشت، در سفرهای جنگی به‌صورت مجلل حرکت می‌کرد؛ به‌گفته برخی منابع، هزار شتر بار و بنه او را حمل می‌کردند و ۲۰۰ ارابه نیز حرم او را جابه‌جا می‌کرد. هزاران سوار آهنین همراهش بودند و سپاهیان سبک‌اسلحه پیشاپیش حرکت می‌کردند.

کراسوس پس از حرکت در بیابان‌های عراق در اطراف شهر حران اردو زد. با مشاهده طلایه‌داران سورنا نیروهای خود را آرایش داد و به سوی ایرانیان حرکت کرد. ارتش رومیان بسیار بزرگ بود؛ اما سورنا با بهره‌گیری از شیوه جنگی پارتیزانی، بخش اصلی سپاه خود را پشت صف نخست پنهان کرد تا درخشندگی سلاح و جوشن‌ها مانع تشخیص تعداد واقعی شود. سربازان سورنا خود را با ردا پوشاندند و پس از نزدیک شدن رومیان با فریادهای وحشت‌آور و صدای طبل‌ها آنان را هراسان کردند. سپس با کنار زدن رداها و درخشیدن زره‌ها همانند شعله‌های آتش، آرایش مربع رومیان را در محاصره گرفتند و از هر طرف باران تیر بر آنان ریختند.

نکات کلیدی درباره جنگ حران

1. تقسیم ارتش ایران به دو شاخه: ارد به ارمنستان، سورنا به عراق
2. حرکت مجلل سورنا با هزار شتر و ۲۰۰ ارابه
3. به‌کارگیری تاکتیک پارتیزانی برای گمراهی رومیان
4. هجوم ناگهانی کمان‌داران ایرانی و محاصره نیروهای روم
5. استفاده از شترها برای تأمین مداوم تیر و آب برای سربازان
6. توانایی تیراندازی از پشت سر توسط سواران ایرانی

جدول رخدادهای مهم جنگ حران

نتیجه نبرد

در پایان، سواران سبک‌اسلحه ایرانی با گردوغبار مانع دید رومی‌ها شدند و با تیراندازی پی‌درپی دست و پای آنان را به سپر و زمین دوختند. سواران سنگین‌اسلحه با نیزه‌های خود سپاه روم را در هم شکستند و از بیش از ۳هزار سرباز رومی تنها ۵۰۰ نفر باقی ماند. ایرانیان شب به اردوگاه بازگشتند، اما رومیان با رها کردن مجروحان به دژ حران پناه بردند. فردای آن روز ایرانیان کراسوس را که گریخته بود محاصره کردند و سورنا او را تحقیر و اعدام کرد و سرش را برای ارد فرستاد.

افسران رومی در گزارش به سنا اذعان کردند که سورنا از تاکتیک‌ها و سلاح‌های تازه بهره گرفته بود: هر سرباز سوار ایرانی مشک آب همراه داشت، به پیادگان با شتر آب و مهمات می‌رساند، واحدها سبک و تخصصی بودند، کمان‌ها و زوبین‌های نو اختراع کرده بودند و تا آخرین نفس می‌جنگیدند. این نخستین شکست بزرگ روم در برابر ایران بود که قدرت اشکانیان را در جهان تثبیت کرد و نام ایران را بار دیگر پرآوازه ساخت.

سرنوشت و مرگ سورنا

سورنا که از نظر ثروت، جایگاه و شهرت پس از ارد دوم ـ شاه اشکانی ـ قرار داشت، پس از پیروزی در جنگ حران به قدرت و محبوبیت ویژه‌ای در میان مردم دست یافت. او پیش از این هم به‌واسطه جایگاه خانوادگی، در مراسم تاج‌گذاری شاه کمربند پادشاهی را به کمر ارد بسته و او را بر تخت نشانده بود. سورنا در هنگام فتح سلوکیه و شکست رومیان تنها ۳۰ سال داشت؛ اما ارد، شاه وقت ایران، به‌جای ارج‌نهادن به خدمات او و پاداش پیروزی، به او حسادت کرد و دستور قتلش را صادر نمود.

پیروزی بر روم ـ که در آن زمان در اوج اقتدار بود و کمتر شکست خورده بود ـ نام سورنا را در تاریخ ایران باستان جاودانه کرد؛ ولی شاه اشکانی به‌جای پاداش، جان او را گرفت. مطالعه تاریخ ایران نشان می‌دهد سورنا تنها فردی نبود که چنین سرنوشتی پیدا کرد؛ بلکه نمونه‌های بسیاری از رجال توانمند و خردمند به دلیل ترس و حسادت شاهان از محبوبیت‌شان مورد غضب قرار گرفته‌اند.

عوامل منجر به قتل سورنا

• حسادت و بیم شاه اشکانی از محبوبیت روزافزون سورنا
• قدرت و نفوذ سیاسی او پس از پیروزی در جنگ حران
• جایگاه ویژه خانوادگی در تاج‌گذاری و امور دربار
• ترس شاه از نفوذ اجتماعی و سیاسی سردار جوان

جدول یادبودهای مرتبط با نام سورنا