زندگینامه فردوسی؛ حماسه‌ سرای بزرگ ایران + اشعار

به باور جلال خالقی مطلق، شاهنامه بزرگ‌ترین منبع فرهنگ ساسانی است که بر فرهنگ فردوسی نیز اثرگذار بوده است. از همین‌رو، فردوسی را حکیم می‌نامند. حکمت او سرچشمهٔ فلسفی ندارد، بلکه حکمت او عملی و اخلاقی است. بررسی اخلاق در شاهنامه خود کتابی سترگ می‌شود و خالقی مطلق شاهنامه را حماسه‌ای معنوی می‌داند. او معتقد است شاهنامه فلسفهٔ زندگی از دیدگاه فردوسی است و سراسر سرود مهر ایران است.

فردوسی سراسر شاهنامه را سرشار از پند و اندرز به فرمانروایان می‌داند. نمونهٔ آن اندرز خسروپرویز به پسرش شیرویه است که به گفتهٔ خالقی مطلق شایستهٔ آویختن پیش چشم سردمداران است:
که ایران چو باغیست خرّم‌بهار
شکفته همیشه گلِ کامگار،
پر از نرگس و نار و سیب و بهی؛
چو پالیز گردد ز مردم تهی،
سپرغم یکایک ز بُن برکنند
همه شاخ نار و بهی بشکنند!
سپاه و سِلیحست دیوار اوی
به پَرچینش‌بر نیزه‌ها خار اوی!
اگر بفگنی خیره دیوار باغ
چه باغ و چه دشت و چه دریا، چه راغ!
نگر تا تو دیوار او نفگنی
دل و پشت ایرانیان نشکنی!
کزان پس بود غارت و تاختن
خروش سواران و کین آختن!
زن و کودک و بوم ایرانیان
به اندیشهٔ بد منه در میان!
چو سالی چُنین بر تو برگذرد
خردمند خواند ترا بی‌خرد!
نمودهای اخلاقی و خردورزانه در شاهنامه

فردوسی نمودهای اخلاقی را سرچشمهٔ خرد می‌داند. بنیاد آن شامل موارد زیر است:

دوری از کردارهای ناشایست و پرهیز از شتاب و غرور

بردباری و نرمی در رفتار

شناخت ارزش و جایگاه دیگران

چشم نداشتن به زرق و برق زندگی

سخن به هنگام گفتن

با دوستان دانا نشست‌وبرخاست کردن

رهنمون کردن نادانان به راه خرد

فرمان‌برداری از خداوند

خرد در نظر فردوسی یک نیروی درونی و معنوی است و قدرتی خدایی دارد که دارندهٔ آن را به برترین جایگاه‌های انسانیت می‌رساند. خرد وجه تمایز انسان از حیوان است و بود و نبود انسان به آن وابسته است.

فردوسی با وجود پر کردن شاهنامه از کارهای شگفت‌انگیز و سحر و جادو، توجه ویژه‌ای به امور خردورزانه و ارزش خرد دارد. در بیت نخست شاهنامه، خرد به‌عنوان دهش پربهای خداوند معرفی شده و بخش دوم دیباچهٔ شاهنامه نیز ویژهٔ آن است:
به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه برنگذرد

فردوسی در سخن خود امانت‌دار و حق‌شناس است. او در گفتار خود بی‌پرده سخن می‌گوید، نمونه آن انتقاد از شعر دقیقی و فراخواندن پادشاهان به دادگستری است. باور به ماندگاری نام نیک، انصاف در برابر دشمن، ستایش کوشش و دانش، مهر به همسر و فرزند، ستایش درنگ در کارها، نکوهش تنبلی، آز، دروغ و رشک، و همچنین باور به ناپایداری جهان از دیگر ویژگی‌های اوست. در نهایت، فردوسی خودآگاه است؛ خودآگاه دربارهٔ درستی باورها و گفته‌هایش و خودآگاه دربارهٔ آفریده‌های جاودانی خود.

او از معدود شاعران زبان فارسی است که نجابت گفتار و پاکی سخن او آلوده نشده و حتی واژه‌ای زننده یا ناسزا از او سر نزده است. هر جا که ناگزیر بوده خشم قهرمانان را به نظم درآورد، هیچ‌گاه از حد متعارف فراتر نرفته است. این عفت کلام و نجابت بیان، او را قادر ساخته تا مضمون‌های تازه و خلاقانه‌ای خلق کند که در اوج نازک‌خیالی و آفرینندگی هستند.

محمدعلی اسلامی ندوشن باور دارد که شاهنامه، ایلیاد و اُدیسه هومر، مَهاباراتا و رامایانا سرچشمه‌های آریایی دارند و شباهت‌هایی میان آن‌ها دیده می‌شود. با این حال، فردوسی از هومر تأثیر نگرفته است؛ زیرا با شرایط فرهنگی و روزگار او، امکان آگاهی از آثار هومر وجود نداشته است.

فردوسی در شاهنامه از آیین‌های زروانی، مزدیسنا و مهرپرستی بهره برده است. زروان جایگاه ویژه‌ای دارد و فردوسی رویارویی زادگان زروان، هرمزد و اهریمن را به خوبی نشان می‌دهد. این رویارویی در سراسر شاهنامه و در چهره‌های گوناگون دیده می‌شود. داستان زروان و شاهنامه هر دو روایتگر کوشش‌های ملتی است که برای حفظ خویش در برابر دشمنان تلاش کرده‌اند و فردوسی این اندیشه را در جنگ‌های ایران و توران و داستان پهلوانان و دیوسیرتان به تصویر کشیده است. در داستان‌های کیومرث، سیامک، تهمورث، هوشنگ و جمشید، دیوان نقش بنیادین دارند.