فردوسی کیست؟
حکیم ابوالقاسم فردوسی، بزرگ‌ترین شاعر حماسه‌سرای ایران، در سال ۳۱۹ هجری شمسی (۹۴۰ میلادی) در روستای پاژ، نزدیکی توس، متولد شد. مهم‌ترین یادگار او، شاهنامه، شاهکاری است ادبی با بیش از ۵۰ هزار بیت، که زبان فارسی را در یکی از بحرانی‌ترین دوران‌های تاریخی ایران زنده نگاه داشت.
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
پی افکندم از نظم کاخی بلند
که از باد و باران نیابد گزند
شکستن سکوت دو قرن
پس از سقوط ساسانیان، زبان فارسی رو به فراموشی رفت. فردوسی اما تصمیم گرفت این سکوت را با حماسه‌ای جاودانه بشکند:
دریغ است ایران که ویران شود
کنام پلنگان و شیران شود
چو ایران نباشد تن من مباد
بر این بوم و بر زنده یک تن مباد
درباره شاهنامه
شاهنامه، تاریخ اسطوره‌ای و حماسی ایران باستان است. این اثر به سه دوره‌ی بزرگ تقسیم می‌شود: اساطیری، پهلوانی و تاریخی. در ادامه، بخش‌هایی از داستان‌ها را با اشعار آورده‌ایم:
بخش اساطیری
داستان خلقت و پادشاهی کیومرث، جمشید، ضحاک، کاوه آهنگر…
نخستین کسی کو سخن ساخت باز
ز دانا و بینا و هوشیار راز
جهان آفریدون و انسان نمود
بر آفرینش گواهی بسود
داستان جمشید و سقوط از فره ایزدی:
چو با فره ایزدی برنشست
به گفتار دیوان نهاد آنچه هست
زمانه بر او شد چو یک پارچه
ز کین و ز جادو نبد واژه‌ای
بخش پهلوانی
داستان رستم و سهراب، رستم و اسفندیار، بیژن و منیژه، سیاوش و سودابه…
هفت‌خان رستم
همی راند رستم شب و روز راه
نجست از ره ایمن، نه از شاه‌راه
گهی شیر، گه اژدها، گه پلنگ
همی زد ز دشت و ز کوه و درنگ
رستم و سهراب
تراژدی پدر و پسر:
نگه کرد و بشناخت رستم پسر
ز دیده فرو ریخت اشک از بصر
بزد دست و بر سر نهاد از نَدام
که این بد چه آمد ز گردون فَرام؟
سیاوش در آتش
چو آمد به آتش، در آمد چو باد
چنان گشت آتش چو آب زلال
ز گرمی نیارست آتش بسوخت
به سان گل از روی او برگ شُخت
بخش تاریخی
از ظهور اسکندر تا حمله اعراب و پایان شاهنامه.
گرچه دربار غزنوی یار نبودش
ولی عشق به زبان پارسی پرتو افکند
بیوگرافی فردوسی
- نام: ابوالقاسم حسن بن علی طوسی
- تخلص: فردوسی
- تولد: ۳۲۹ هجری قمری
- وفات: حدود ۴۱۱ هجری قمری
- محل دفن: توس، مشهد
همی خواهم از کردگار بلند
که جانم شود از بدی‌ها پسند
چو باشم ز گیتی همه دور و رست
کسی گویدم، نام نیکو پرست
ریشه‌ی نام «ایران» در شاهنامه
در شاهنامه، واژه “ایران” به معنای سرزمین آریایی‌ها است (آریانام‌ویجه)، و مکان‌هایی چون بلخ، سغد، سمرقند و بخارا جزو ایران باستان به شمار می‌آمدند.
ندانی که ایران نشست من است
جهان سر به سر زیر دست من است
هنر نزد ایرانیان است و بس
ندادند شیر ژیان را به کس
شاهنامه؛ تنها اثر شناخته‌شده فردوسی
گرچه برخی آثار مانند «یوسف و زلیخا» به او نسبت داده شده‌اند، اما به‌طور قطعی، تنها شاهنامه از اوست.
همه دفترم پند و اندرز توست
همی باد جانت ز بد در نکوست
اگر شاهنامه پسندد خرد
ز گفتار من بهره باید بَرَد
سرنوشت غم‌انگیز فردوسی
پس از ۳۰ سال سرودن شاهنامه، او در فقر و بی‌مهری زیست. سلطان محمود وعده پاداش داد، اما عمل نکرد. وقتی پشیمان شد و زر فرستاد، فردوسی از دنیا رفته بود.
چنین گفت پیر خردمند مرد
که نام نکو رفتن از گنج فرد
مرا مرگ بهتر ز بیداد اوست
که دشمن ز من نام نیکو بجوست
آرامگاه فردوسی
آرامگاه باشکوه فردوسی در توس، یکی از مکان‌های پر افتخار ایران‌دوستان است.
نگارگری‌های نفیس از داستان‌های شاهنامه نیز بر زینت آن افزوده‌اند.
تاثیر فرهنگی شاهنامه
شاهنامه الهام‌بخش شاعران، نقاشان، نمایش‌نامه‌نویسان و هنرمندان در سراسر تاریخ بوده است. شاهنامه‌های مصور مانند نسخه‌ی بایسنقری و شاهنامه طهماسبی از آثار هنری برجسته تاریخ ایران‌اند.
سخن بزرگان درباره فردوسی
ملک‌الشعرای بهار: فردوسی استخوان بازوی ایرانیان را قوی ساخت…
مجتبی مینوی: شاهنامه مایه و پایه زبان فارسی را چنان غنی کرد…
حبیب یغمایی: اگر تمام ثروت ایران را در یک کفه و شاهنامه را در کفه دیگر قرار دهند…
در پایان، شاهنامه‌ی فردوسی تنها کتابی نیست؛ بلکه نبضِ تاریخ، فرهنگ و هویتِ ایران است که با هر بیتش، روحِ سرزمین ما را جاودانه نگه داشته است. رای درک بهتر ریشه‌های شعر فارسی و تأثیرگذارترین شاعران تاریخ ایران، مطالعه بیوگرافی رودکی، پدر شعر فارسی، بسیار مهم است. رودکی که پیشگام شعر کلاسیک فارسی بود، زمینه‌ساز آثار بزرگ‌تری مانند شاهنامه فردوسی شد و نقش کلیدی در شکل‌گیری زبان و ادبیات فارسی ایفا کرد.