خیام‌خوانی در بوشهر: فلسفه‌ای برای زیستن در لحظه
مردم بوشهر، سالیان سال است که نسل به نسل با اشعار خیام زندگی کرده‌اند. خیام‌خوانی در بوشهر، تنها یک رسم شبانه‌ی شعر و موسیقی نیست؛ بلکه فلسفه‌ای است برای درک ارزش لحظه و غنیمت شمردن زمان حال.
خیام‌خوانی، که با نام‌های خیامی یا رباعی‌خوانی نیز شناخته می‌شود، شیوه‌ای خاص و متمایز برای خواندن رباعیات، به‌ویژه اشعار حکیم عمر خیام است. گاهی نیز اشعار دیگر شاعران با این سبک اجرا می‌شود و برخی سازهای محلی همراهی‌کننده‌ی آن هستند. جالب است بدانید که در گذشته، مردم عمر خیام را «حکیم خیامی» می‌نامیدند.
این سنت هنری، بخشی از موسیقی محفلی و خصوصی بوشهر به شمار می‌آید و در قالب موسیقی نواحی ایران جایگاهی منحصربه‌فرد دارد. خیام‌خوانی معمولاً با «یزله‌خوانی» همراه است؛ یکی از فرم‌های کهن موسیقی بوشهر که جنبه‌ای آیینی و جمعی دارد.
ویژگی‌های موسیقایی خیام‌خوانی
اجرای خیامی به شدت تحت تأثیر موسیقی ردیفی ایرانی است. در این اجراها، سازهای اصلی شامل ضرب، نی‌جفتی (از سازهای بومی جنوب ایران) و فلوت هستند. همراهی دائمی حاضران با دم‌گرفتن، فضای محفل را گرم و پرشور می‌کند.
معمولاً خیام‌خوانی در دستگاه‌ها و گوشه‌هایی مانند بیات ترک (یا بیات زند)، آواز دشتی و گوشه‌ی عراق از آواز افشاری اجرا می‌شود. در اجرای آواز بیات ترک از فلوت، و در دشتی از نی‌جفتی استفاده می‌شود. شایان ذکر است که نی‌انبان، با وجود رواجش در موسیقی جنوب، در خیام‌خوانی نقشی ندارد.
نقش شپک و دم در خیام‌خوانی
در محافل خیام‌خوانی، «دم بوشهری» به شیوه‌ی خاصی از دست‌زدن به نام «شپک» انجام می‌شود. در شپک، انگشتان هر دو دست کاملاً به هم چسبیده و با ضربه‌های هماهنگ، صدایی بلند تولید می‌کنند. این دست‌زدن ابتدا تنها بر روی ضرب اول میزان انجام می‌شود.
گاهی اوقات یکی از حاضران با فریاد «بریر!» دیگران را به سریع‌تر و ریزتر زدن تشویق می‌کند. در این هنگام، روی تمامی ضرب‌های ریتم دست زده می‌شود و کشش‌ها نامنظم و کوتاه‌تر می‌شوند. اصطلاح «شپوکل» هم به اجرای همزمان شپک و کل‌زدن (نوعی هلهله‌ی محلی) اشاره دارد.
ساختار یک محفل خیام‌خوانی
آغاز محفل با آواز آزاد و بدون ریتم است که اغلب با اشعاری از حافظ همراه می‌شود. سپس با حفظ فضای مایه‌ی آوازی، وارد بخش ریتمیک نزدیک به شش هشتم می‌شوند و دم گرفتن حاضران و همراهی سازهای ضربی، شور اجرا را بیشتر می‌کند.
اگر اجرای خیامی در آواز دشتی باشد، معمولاً با ملودی اصیل «حاجیونی» یا «حاجیانی» آغاز می‌شود، سپس خواندن رباعیات شروع شده و نهایتاً وارد بخش ریتمیک می‌شوند. در فاصله‌ی بین خواندن رباعیات، ملودی «شکی» نواخته می‌شود تا جریان موسیقی حفظ گردد.
حاضران در این محافل، تنها با دم گرفتن همراهی نمی‌کنند؛ بلکه در طول اجرا، یزله‌خوانی به صورت دوره‌ای انجام می‌شود. یزله، که نوعی پاسخ گروهی به خواننده‌ی اصلی است، هم به خواننده و نوازندگان فرصت نفس‌گیری می‌دهد و هم شور و انرژی جمع را افزایش می‌دهد. در این لحظات، ریتم شپک نیز تغییر کرده و به صورت ممتد و پرانرژی روی تمامی ضرب‌ها اجرا می‌شود.
خیام‌خوانی در بوشهر تنها یک سنت موسیقایی نیست؛ جلوه‌ای از نوعی نگاه به زندگی است. نگاهی که ریشه در اندیشه‌ی جهانی خیام دارد؛ اندیشه‌ای که با رباعیات جاودانه‌اش از مرزهای جغرافیا و زمان عبور کرده و دل‌های بی‌شماری را در سراسر جهان به خود جذب کرده است.
خیام خوانی عامو خدر
خیام خوانی در کارگه کوزه گری
خیام خوانی ماهرخ کشتکار
خیام خوانی گروه لیان
خیام خوانی گروه شبدیز