تخت سلیمان؛ گنجینه باستانی ایران در فهرست یونسکو

تخت سلیمان (آتشکده آذرگُشَسپ)

تخت سلیمان یا آتشکدهٔ آذرگُشَسپ، مجموعه‌ای تاریخی در استان آذربایجان غربی است که در بخش تخت سلیمانِ شهرستان تکاب قرار دارد. این مجموعه در نزدیکی شهر تازه‌کند نصرت‌آباد واقع شده و در گذشته‌های دور با نام «گَنجَک» شناخته می‌شد. نام امروزی این منطقه، تخت سلیمان است و برخی پژوهش‌ها آن را همان «فره‌اسپه»، پایتخت شاهنشاهی اشکانی، دانسته‌اند.

تخت سلیمان در دوران پیش از اسلام، بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان به‌شمار می‌رفت؛ اما در سال ۶۲۴ میلادی، طی حملهٔ هراکلیوس، امپراتور روم، این شهر که در آن زمان گنجک نام داشت، تخریب شد.

آثار های تاریخی ایرانی ثبت شده رو یونسکو

تاریخچه و نام‌های تاریخی شهر تخت سلیمان

این شهر باستانی در منابع مختلف تاریخی با نام‌های گوناگونی شناخته شده است که هر یک بازتابی از جایگاه مهم آن در دوره‌های مختلف تاریخی دارند.

چیچست نام دریاچه‌ای بوده که امروزه آن را با دریاچهٔ ارومیه می‌شناسیم. با گذر زمان، تمامی این نام‌ها کنار گذاشته شد و نام «تخت سلیمان» که برگرفته از سلیمان پیامبر است، رواج یافت.

دوره‌های تاریخی و اقوام ساکن

تخت سلیمان در دوره‌های مختلف تاریخی، محل سکونت و فعالیت اقوام و حکومت‌های گوناگون بوده و در هر دوره، جایگاهی مهم و تمدنی برجسته داشته است، از جمله:

• مادها
• هخامنشیان
• اشکانیان
• ساسانیان
• مغولان

امروزه بقایای این شهر تاریخی در شهرستان تکاب (تیکان‌تپه) برجای مانده و جلوه‌ای از شکوه و عظمت تمدن ایران باستان را به نمایش می‌گذارد.

تخت سلیمان و زرتشت

برخی پژوهش‌ها، هرچند مورد پذیرش همهٔ محققان نیست، شهر «شیز» (یکی از نام‌های کهن تخت سلیمان) را به‌عنوان یکی از مکان‌های احتمالی تولد زرتشت معرفی کرده‌اند. در منابعی مانند انجمن‌آرا آمده است که زرتشت در اردبیل و سبلان ظهور کرده و اصل او از شهری میان بناب و زنجان به نام شیز بوده است.

در دورهٔ ساسانی، به‌ویژه از زمان اردشیر یکم، تلاش‌هایی برای کمرنگ‌کردن نقش اشکانیان و تقویت حکومت متمرکز صورت گرفت. در همین راستا، مفهوم «ائیریانم وئجه» که در اوستا به‌عنوان زادگاه زرتشت معرفی شده بود، از ری به آذربایجان منتقل شد. نزدیکی آتشکدهٔ آذرگشسپ به تیسفون، پایتخت ساسانیان، و اهمیت مذهبی آن، از عوامل این جابه‌جایی فکری و تاریخی به‌شمار می‌رفت.

این تحولات، در نهایت به شکل‌گیری نام «ایران‌ویج» و تقویت هویت دینی و سیاسی ساسانیان انجامید؛ مفهومی که ریشه در واژهٔ «آریا» در زبان‌های باستانی ایرانی دارد.

گنزک؛ پایتخت دوران آتورپاتکان

گنزک در دوران باستان یکی از شهرهای مهم ایران به‌شمار می‌رفت. آتروپات، فرماندار یا ساتراپ ماد شمالی در زمان اسکندر مقدونی بود. پس از فروپاشی امپراتوری اسکندر در سال ۳۲۸ پیش از میلاد، آتروپات اعلام استقلال کرد و شهر گنزک را به‌عنوان پایتخت کشور تازه‌استقلال‌یافتهٔ ماد کوچک برگزید.
واژهٔ معرّب «آذربایجان» نیز از نام خاندان آتورپاتکان ریشه گرفته است؛ به‌گونه‌ای که در گذر زمان حرف «گ» به «ج» تبدیل شده است.

محاصرهٔ گنزک به‌دست رومی‌ها

در سال ۳۶ پیش از میلاد، مارک آنتونی، سردار نامدار جمهوری روم، به ایران باستان لشکرکشی کرد. در آن زمان، فرهاد چهارم پادشاه اشکانی بود. پلوتارک، مورخ یونانی، در روایت خود جزئیات این حمله را شرح می‌دهد.

بر اساس نوشته‌های پلوتارک، مارک آنتونی پس از جدایی از معشوقه‌اش، ملکه کلئوپاترا، با سپاهی حدود ۱۱۳ هزار نفر به قصد تصرف ماد، به سوی آذربایجان حرکت کرد. شتاب‌زدگی او برای بازگشت نزد کلئوپاترا باعث شد بدون استراحت کافی به سپاه و بدون حمل کامل ادوات جنگی، به سوی گنجک (فراد) حرکت کند و ابزارهای محاصره را اندکی عقب‌تر رها سازد.

روند رویدادهای محاصره گنزک

1. گنزک شهری بزرگ بود و زنان و کودکان پادشاهان ماد در آن سکونت داشتند.
2. آنتونی در جریان محاصره، به‌شدت به ادوات جنگی نیازمند شد و دریافت که رها کردن آن‌ها اشتباهی بزرگ بوده است.
3. فرهاد چهارم با سپاهی بزرگ به‌سوی گنزک حرکت کرد و گروهی از سواره‌نظام را مأمور کرد تا ادوات جنگی رومی‌ها را تصرف کنند.
4. سپاه پارت به نیروهای رومی حمله کرد و شمار زیادی از آنان را به اسارت گرفت.
5. مادهایی که در محاصره بودند نیز به پارت‌ها پیوستند.
6. در نهایت، رومی‌ها ناچار به عقب‌نشینی شدند.

جدول خلاصه رویدادهای مهم گنزک

گَنزک در زمان خسرو پرویز و دوره ساسانی

در دوران خسرو پرویز، گَنزک جایگاهی مهم و ویژه داشت. اقامتگاه تابستانی خسرو پرویز به‌احتمال فراوان در نواحی اطراف دریاچه ارومیه، در مسیر بناب به تبریز و در نزدیکی لیلان قرار داشته است. در این منطقه کوهی آتش‌فشانی وجود داشت که آتشکدهٔ آذرگُشَسپ به‌واسطهٔ گازهای طبیعی قابل اشتعال آن همواره روشن می‌ماند.

در دوره ساسانی، معمولاً یکی از مرزبانان به فرمانداری آذربایجان منصوب می‌شد. در اواخر این دوره، حکومت آذربایجان در اختیار خاندان فرخ‌هرمز قرار داشت و پایتخت آن گنجک یا شیز نامیده می‌شد. بر اساس گزارش‌ها، این شهر با ویرانه‌های لیلان در جنوب‌شرقی دریاچه ارومیه مطابقت داده شده است. هرچند شهر تاریخی شیز به دوره ساسانی تعلق دارد، اما باستان‌شناسان در مورد محل دقیق آن اتفاق نظر ندارند؛ با این حال، کشف ۲۳ سکه از شهر تاریخی لیلان، احتمال قرارگیری شیز در این منطقه را تقویت کرده است.

گنزک در دوره ساسانیان

با استقرار امپراتوری ساسانی و گسترش آیین مزدیسنا، دوران شکوه و آبادانی گنزک آغاز شد. ساخت آتشکدهٔ آذرگشسپ به‌عنوان نماد اقتدار آیین زرتشت، نقش مهمی در رونق دوباره این شهر ایفا کرد. این آتشکده که ویژه پادشاهان و سرداران بود، جایگاه جنگجویان را حفظ می‌کرد و به‌عنوان نماد وحدت کشور، احترام فراوانی داشت.
پس از درگذشت پادشاهان، جانشینان آنان از خاندان ساسانی با پای پیاده به این مکان می‌آمدند و پس از زیارت، تاج شاهی را بر سر می‌گذاشتند. آتش جاودان آذرگشسپ حدود هفت سده نماد اقتدار آیین زرتشت به‌شمار می‌رفت.

در این دوره، شهر گنجک ساختاری منسجم و مذهبی پیدا کرد و به مجموعه‌ای آیینی تبدیل شد. روحانیان زرتشتی که با عنوان «موبدان» شناخته می‌شدند، در خانه‌های مسکونی شهر سکونت داشتند. به‌سبب شکوه و عظمت آتشکده، مردم منطقه این مکان را «تخت سلیمان» نامیدند و از آن پس، نام آذرگشسپ در منابع تاریخی کمتر به چشم می‌خورد.

بخش‌های اصلی شهر گنجک در این دوره:

• تالارها و کاخ‌ها
• ساختمان آتشکدهٔ آذرگشسپ
• خانه‌های مسکونی

حمله هراکلیوس و ویرانی گنزک

در سال ۶۲۳ میلادی، هراکلیوس، امپراتور روم شرقی، به‌منظور جلوگیری از پیشروی سپاه ایران و مقابله با آوارها، از طریق آسیای صغیر به قفقاز یورش برد. او پس از فتح ارمنستان، ناحیهٔ گنزک را نیز به تصرف درآورد. هراکلیوس که آذربایجان را بر اساس باور موبدان، زادگاه زرتشت می‌دانست، با انگیزه‌ای انتقام‌جویانه، آتشکدهٔ آذرگشسپ را ویران کرد؛ اقدامی که در پاسخ به تخریب مزار عیسی مسیح در اورشلیم توسط سپاه خسرو پرویز در سال ۶۱۴ میلادی انجام شد.

شرح ویرانی شهر شیز و آتشکدهٔ آن در کتاب تاریخ امپراتوری صغیر نوشتهٔ شارل لبو آمده است. یکی از شگفتی‌های گنزک، تخت طاقدیس یا تخت طاق‌ویس بود که در شاهنامه نیز به آن اشاره شده و به‌دست هراکلیوس ویران شد. بناهای این شهر، به روایت تاریخ‌نگاران، با عاج، زر و گوهرهای گوناگون و به‌دست صنعتگران سراسر ایران ساخته شده بودند.

شارل لبو می‌نویسد هراکلیوس پس از ورود بی‌مانع به گنزک، مجسمه‌ای عظیم از خسرو پرویز را دید که زیر گنبدی نمادین از آسمان قرار داشت و پیرامون آن خورشید، ماه، ستارگان و فرشتگانی با چوب در دست دیده می‌شدند. دستگاه‌هایی نیز وجود داشت که باران و صدای رعد را شبیه‌سازی می‌کردند. در نهایت، هراکلیوس همه این بناها را به همراه حدود سه هزار خانه اطراف آتشکده به آتش کشید.

جدول خلاصه رویدادهای مهم گنزک در دوره ساسانی

آتشکده آذرگُشَسپ

در دوره ساسانیان، ایرانیان دارای سه آتشگاه بزرگ و برجسته بودند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها در شهر گنجک قرار داشت و با نام آتشکده آذرگُشَسپ شناخته می‌شد. این آتشکده جایگاهی ویژه در ساختار دینی و سیاسی ایران ساسانی داشت و به‌ویژه در اواخر این دوره، به‌خصوص در زمان خسرو اول و خسرو دوم، مورد توجه فراوان قرار گرفت.

مجموعه تخت سلیمان در همین دوره به یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی ایران تبدیل شد و آذرگشسپ به‌عنوان نماد اقتدار آیین زرتشت، نقشی کلیدی در مناسک دینی ایفا می‌کرد.

یافته‌های باستان‌شناسی

بررسی‌های باستان‌شناسان آلمانی از این محوطه تاریخی، اطلاعات ارزشمندی درباره ساختار آتشکده ارائه می‌دهد. بر اساس نتایج این پژوهش‌ها، در معماری آذرگشسپ، دو فضای مهم با کارکرد مذهبی در کنار یکدیگر قرار داشته‌اند که نشان‌دهنده اهمیت هم‌زمان عناصر طبیعی در آیین زرتشتی است.

کاربری فضاهای اصلی آتشکده:

• فضای مرکزی پرستش آتش
• فضای مجاور با احتمال کاربری پرستش آب
• این دو فضا در محور عرضی آتشکده و با سقف‌های گنبدی ساخته شده‌اند و از نظر ارزشی، جایگاهی موازی و هم‌تراز داشته‌اند.

جدول معرفی بخش‌های اصلی آتشکده آذرگشسپ

معماری معبد آناهیتا

در بخش شرقی آتشکده آذرگُشَسپ، حیاطی مرکزی قرار دارد که بر اساس منابع تاریخی، به الهه ناهید (آناهیتا) نسبت داده می‌شود. این حیاط ساختاری مربعی‌شکل دارد و در هر یک از اضلاع آن، چهار ستون مستطیلی دیده می‌شود که به استحکام و نظم فضایی بنا کمک کرده‌اند.

ورودی این حیاط شامل طاقی آجری با دو دهانه است که به دالان‌های باریک منتهی می‌شود. در میانه دیوار هر دالان، دروازه‌ای قرار دارد که به اتاق‌هایی بلند و کشیده راه پیدا می‌کند. از نظر ارتباط فضایی، اتاق‌های شمالی و جنوبی فاقد خروجی دیگر هستند، اما اتاق‌های شرقی و غربی مستقیماً به حیاط اصلی آتشکده متصل می‌شوند.

مصالح به‌کاررفته در این بخش از مجموعه، نشان‌دهنده مهارت بالای معماران دوره ساسانی است؛ ستون‌ها و دیوارها از سنگ‌های تراشیده و قطور ساخته شده‌اند و طاق‌ها با آجر و به شیوه معماری ضربی اجرا شده‌اند.

در دوره ساسانی یا اوایل دوره اسلامی، تغییراتی در ساختار این فضا ایجاد شد. در این زمان، حیاط مرکزی به‌وسیله دیواری که از شرق تا غرب سازه کشیده شده بود، به دو بخش مجزا تقسیم گردید و در نتیجه، فضای حیاط از حالت روباز به پوشیده تغییر یافت.

ویژگی‌های شاخص معماری معبد آناهیتا

• حیاط مرکزی مربعی‌شکل با ستون‌های مستطیلی
• طاق آجری دو دهانه در ورودی
• دالان‌های باریک منتهی به اتاق‌های کشیده
• استفاده از سنگ تراشیده در دیوارها و ستون‌ها
• اجرای طاق‌ها با آجر و سبک ضربی

جدول اجزای اصلی معماری معبد آناهیتا

آثار باستانی در روستای تخت سلیمان

مجموعه بناهای تاریخی تخت سلیمان در اطراف یک چشمه رسوبی ساخته شده‌اند. این چشمه با عمق بیش از ۷۸ متر از زمین خارج می‌شود و آب آن به زمین‌های اطراف می‌ریزد. این آب دارای املاح زیاد، از جمله آرسنیک است و به همین دلیل برای آشامیدن و کشاورزی مناسب نیست. برخلاف تصورات رایج، این محل دریاچه نبوده و هیچ آبی به آن وارد نمی‌شود. رسوبات حاصل از این املاح در طول قرن‌ها، لبه چشمه را شکل داده و تغییر داده است.

دوره‌ها و آثار تاریخی

در تخت سلیمان، آثار و بناهایی از دوره‌های اشکانیان، ساسانیان و ایلخانان مغول یافت شده‌اند. از مهم‌ترین آثار این مجموعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

آتشکده آذرگشسپ: مهم‌ترین پرستشگاه زرتشتیان در منطقه

تالارهای دوره ساسانی: محل انجام آیین‌ها و مراسم مذهبی

کوه بلقیس و زندان سلیمان: شامل آثار ساسانی دیگر

ثبت جهانی و کاوش‌ها

کاشوگاه باستانی شیز در تخت سلیمان توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شده است. طرح‌های بزرگی برای بازسازی و کاوش در این منطقه در دست اجرا است تا شکوه و اهمیت تاریخی آن بهتر آشکار شود.

جدول آثار باستانی تخت سلیمان