سیمین دانشور و زنانی که از دل سنت بیرون آمدند

سیمین دانشور

سیمین‌تاج دانشور (زاده ۸ اردیبهشت ۱۳۰۰ – درگذشته ۱۸ اسفند ۱۳۹۰) نویسنده و مترجم نام‌آشنای ایرانی است که به عنوان نخستین زن داستان‌نویس حرفه‌ای در زبان فارسی شناخته می‌شود. مهم‌ترین اثر او، رمان سووشون، با نثری روان و ساده نوشته شده و تاکنون به ۱۷ زبان دنیا ترجمه شده است. این کتاب یکی از آثار پرفروش ادبیات داستانی ایران به شمار می‌رود.

دانشور، همسر جلال آل‌احمد، از اعضای مؤسس کانون نویسندگان ایران بود و در نخستین دوره انتخابات این نهاد (فروردین ۱۳۴۷)، به‌عنوان رئیس کانون نویسندگان ایران انتخاب شد.

دوران کودکی و جوانی سیمین دانشور

سیمین دانشور در شهر شیراز و در خانواده‌ای تحصیل‌کرده و فرهیخته به دنیا آمد. پدرش، دکتر محمدعلی دانشور، پزشک بود و مادرش، قمرالسلطنه حکمت، مدیر هنرستان دخترانه، نقاش، و از بستگان علی‌اصغر حکمت محسوب می‌شد.

خانواده دانشور در یک نگاه:

سیمین تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسه انگلیسی‌زبان مهرآیین شیراز گذراند. از همان دوران کودکی با اشعار حافظ، سعدی و نویسندگان کلاسیک ایران آشنا بود و علاقه‌اش به کتاب‌خوانی باعث شد خیلی زود دنیای ادبیات جهان را نیز بشناسد.

او در سال ۱۳۱۶ نخستین مقاله‌اش را با عنوان «زمستان بی‌شباهت به زندگی ما نیست» در یک نشریه محلی منتشر کرد. سال بعد همراه خواهر و برادرش به تهران رفت و پس از مدتی اقامت در شبانه‌روزی آمریکایی، در رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران مشغول تحصیل شد.

آغاز فعالیت حرفه‌ای سیمین دانشور

در ۲۰ سالگی، سیمین پدرش را از دست داد. پس از فوت پدر، خانواده به تهران آمدند. با وجود اینکه از نظر مالی مشکلی نداشتند، سیمین تصمیم گرفت مستقل باشد. در سال ۱۳۲۰ به عنوان معاون اداره تبلیغات خارجی در رادیو تهران استخدام شد. علی‌اکبر کسمایی و احمد شاملو از همکارانش بودند. دو سال بعد از رادیو استعفا داد و به روزنامه ایران پیوست. در همین دوران، شروع به نوشتن مقاله و ترجمه با نام مستعار شیرازی بی‌نام کرد.

نقاط عطف این دوران:

• ۱۳۲۰: استخدام در رادیو تهران
• ۱۳۲۲: آغاز فعالیت مطبوعاتی
• ۱۳۲۷: انتشار اولین مجموعه داستانی با نام آتش خاموش (شامل ۱۶ داستان کوتاه)
• ۱۳۲۸: دریافت دکترای ادبیات فارسی
• ۱۳۲۹: ازدواج با جلال آل‌احمد

کتاب آتش خاموش، نخستین مجموعه داستانی چاپ‌شده از سوی یک زن ایرانی بود، گرچه در زمان خود با نقدهای منفی روبه‌رو شد.

آشنایی و ازدواج با جلال آل‌احمد

سیمین دانشور در سال ۱۳۲۷، در مسیر بازگشت از اصفهان به تهران، در اتوبوس با جلال آل‌احمد آشنا شد. این آشنایی به ازدواجی انجامید که ۲۰ سال ادامه یافت؛ تا زمانی که جلال در سال ۱۳۴۸ به‌طور ناگهانی درگذشت.

خاطره‌ای جالب از خواهر سیمین، ویکتوریا:

«در اتوبوس، آقایی صندلی‌اش را به سیمین تعارف کرد. بعد آمدیم خانه، فردا صبح دیدم آقا جلوی در ایستاده. قرار گذاشته بودند. نه روز بعد، عقد کردند! صادق هدایت هم در مراسمشان بود و یک قاشق چای‌خوری یک‌بار مصرف هدیه داد!»

خانواده سیمین از طبقه مرفه بودند، اما پدر جلال با این ازدواج مخالف بود و حتی در مراسم عقد حضور نداشت. او تا ده سال بعد هم به خانه آن‌ها پا نگذاشت.

با اینکه زندگی مشترک‌شان با ادبیات گره خورده بود، سیمین همیشه استقلال فکری و ادبی خود را حفظ کرد. او گفته بود که نوشته‌هایشان را با هم مرور می‌کردند، اما هیچ‌گاه اجازه نمی‌داد جلال در کارهایش دست ببرد.

فارغ‌التحصیلی از دانشگاه سیمین دانشور

در سال ۱۳۲۸، سیمین دانشور موفق به دریافت درجه‌ی دکترای ادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد. عنوان رساله‌ی او «علم‌الجمال و جمال در ادبیات فارسی تا قرن هفتم» بود. راهنمای اولیه‌ی این رساله، فاطمه سیاح بود، اما پس از درگذشت نابهنگام او، دانشور ادامه‌ی کار را زیر نظر بدیع‌الزمان فروزانفر به انجام رساند. بخش نخست این رساله، که زیر نظر سیاح نوشته شد، به «علم‌الجمال در غرب» می‌پردازد و بخش دوم، به موضوع «علم‌الجمال در ایران» اختصاص دارد که با هدایت فروزانفر نگاشته شد.

از استادان او در دوران تحصیل در دانشکده‌ی ادبیات می‌توان به چهره‌هایی چون عباس اقبال، بدیع‌الزمان فروزانفر، ملک‌الشعرای بهار، علی‌اصغر حکمت، نصرالله فلسفی، لطفعلی صورتگر و احمد بهمنیار اشاره کرد. در همین سال، دانشور نمایش‌نامه‌ی سرباز شکلاتی نوشته‌ی جرج برنارد شاو را ترجمه و منتشر کرد. همچنین مقاله‌ها و داستان‌های کوتاهی از او در نشریاتی مانند کیهان، بانو و امید به چاپ رسید.

تحصیل در آمریکا سیمین دانشور

در شهریور ۱۳۳۱، دانشور با دریافت بورسیه‌ای از مؤسسه‌ی فولبرایت، راهی دانشگاه استنفورد در آمریکا شد و در رشته‌ی زیبایی‌شناسی ادامه‌ی تحصیل داد. در این سفر، همسرش جلال آل‌احمد او را همراهی نکرد. نامه‌هایی که این دو در این مدت میان خود رد و بدل کردند، بعدها در کتابی با عنوان نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل احمد از سوی انتشارات نیلوفر منتشر شد.

در دانشگاه استنفورد، دانشور نزد والاس استگنر به آموختن داستان‌نویسی و نزد فیل پریک به یادگیری نمایش‌نامه‌نویسی پرداخت. او بعدها بارها از تأثیر استگنر بر سبک نویسندگی‌اش سخن گفته و گفته است:
«تکنیک نویسندگی خود را مدیون والاس استگنر هستم. این‌که روایت نمی‌کنم و نشان می‌دهم، این‌که قید و صفت به کار می‌برم و از اسم و فعل بیشترین استفاده را می‌کنم، همه را از او آموخته‌ام.»

در مدت اقامت در آمریکا، دو داستان کوتاه به زبان انگلیسی نوشت که در نشریه‌ی دانشگاه استنفورد با عنوان پسیفیک اسپکتیتر منتشر شد. همچنین، در همین دوران چندین اثر را ترجمه و منتشر کرد؛ از جمله نمایش‌نامه‌های باغ آلبالو و دشمنان از چخوف، رمان بئاتریس اثر آرتور شنیتسلر و کتاب رمز موفق زیستن نوشته‌ی دیل کارنگی.

تدریس سیمین دانشور

سیمین دانشور به مدت بیست سال در دانشگاه تهران تدریس کرد و همواره از محبوب‌ترین استادان نزد دانشجویان و همکارانش بود. با این حال، هرگز به مرتبه‌ی استادی ارتقا نیافت. بنا بر برخی گزارش‌ها، این موضوع به دلیل مخالفت ساواک با ارتقای رتبه‌ی علمی او بوده است.

بازگشت به ایران و ادامه‌ی کار نویسندگی

در سال ۱۳۳۴، سیمین دانشور پس از پایان تحصیل از آمریکا به ایران بازگشت و فعالیت خود را با تدریس در هنرستان هنرهای زیبای دختران و پسران آغاز کرد. در همان سال، مدیریت مجله‌ی نقش و نگار را بر عهده گرفت و ترجمه‌ی دو اثر ادبی مهم، کمدی انسانی اثر ویلیام سارویان و داغ ننگ نوشته‌ی ناتانیل هاثورن را به پایان رساند.

در سال ۱۳۳۶، همراه با همسرش جلال آل‌احمد به سفری به اروپا رفت. یک سال بعد، در ۱۳۳۷، ترجمه‌ی کتاب همراه آفتاب نوشته‌ی هارولد کورلندر را منتشر کرد. اما نقطه‌ی عطف حرفه‌ای او زمانی رقم خورد که در سال ۱۳۳۸ به‌عنوان دانشیار در رشته‌ی باستان‌شناسی و تاریخ هنر دانشگاه تهران، زیر نظر کلنل علینقی وزیری، آغاز به کار کرد. این همکاری علمی تا سال ۱۳۵۸، یعنی زمان بازنشستگی او، ادامه داشت.

در سال ۱۳۴۰، دانشور دومین مجموعه داستان کوتاه خود با عنوان شهری چون بهشت را منتشر کرد؛ مجموعه‌ای شامل ده داستان کوتاه که بار دیگر توانایی او در خلق فضاهای ملموس و شخصیت‌های چندلایه را به نمایش گذاشت. در سال ۱۳۴۳، بار دیگر به آمریکا رفت تا در سمیناری در دانشگاه هاروارد شرکت کند.

انتشار سووشون و مرگ جلال

در تیرماه ۱۳۴۸، دانشور رمان سووشون را منتشر کرد؛ اثری که به‌سرعت به یکی از پرفروش‌ترین رمان‌های معاصر ایران بدل شد. این رمان که تاکنون بیش از ۵۰۰ هزار نسخه از آن در ایران به فروش رسیده و به ۱۷ زبان ترجمه شده، از سوی منتقدان به‌عنوان یکی از ماندگارترین آثار ادبیات فارسی معاصر شناخته شده است.

دو ماه پس از انتشار سووشون، در ۱۸ شهریور ۱۳۴۸، جلال آل‌احمد، همسر سیمین دانشور، درگذشت. این واقعه تأثیر عمیقی بر زندگی شخصی و حرفه‌ای او گذاشت.

فعالیت‌های بعدی و آثار دیگر سیمین دانشور

در سال ۱۳۵۱، کتاب چهل طوطی منتشر شد که ترجمه‌ای بود از مجموعه‌ای از حکایات هندی گردآوری‌شده در کتاب The Wisdom of India نوشته‌ی لین یوتانگ. این کتاب تنها اثر مشترک سیمین دانشور و جلال آل‌احمد به‌شمار می‌رود و از سوی انتشارات موج با عنوان چهل طوطی اصل منتشر شد.

در ۱۸ مهر ۱۳۵۶، دانشور نخستین سخنران واپسین دوره‌ی شب‌های شعر گوته در باغ انجمن فرهنگی روابط ایران و آلمان بود. او سخنرانی‌اش را با آیه‌ای از قرآن آغاز کرد:
«رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی …»
موضوع سخنرانی‌اش «مسائل هنر معاصر در جهان و در کشورهای جهان سوم» بود.

در سال ۱۳۶۱، دانشور کتابی منتشر کرد با عنوان غروب جلال. این کتاب از دو بخش تشکیل شده است: بخش نخست با عنوان شوهرم، جلال، در سال ۱۳۴۱ و در زمان حیات جلال آل‌احمد نوشته شده و در آن به توصیف جنبه‌های شخصی، اجتماعی و فکری همسرش پرداخته است. بخش دوم، که حدود ۲۱ سال بعد نوشته شده، روایت‌گر روز درگذشت آل‌احمد است. عنوان کتاب نیز از همین بخش دوم گرفته شده است.

تداوم کار ادبی و سه‌گانه‌ی «سرگردانی» سیمین دانشور

در سال ۱۳۶۳، کتاب جدال نقش با نقاش نوشته‌ی هوشنگ گلشیری منتشر شد که یکی از جدی‌ترین نقدها بر آثار سیمین دانشور، به‌ویژه سووشون، به شمار می‌رفت.

در سال ۱۳۷۲، دانشور نخستین جلد از سه‌گانه‌ی خود را با عنوان جزیره‌ی سرگردانی منتشر کرد؛ اثری که به دغدغه‌ها و سردرگمی‌های روشنفکران ایرانی در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ می‌پردازد. جلد دوم این سه‌گانه، با عنوان ساربان سرگردان، در سال ۱۳۸۰ منتشر شد و بازتابی از تحولات پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران بود. کتاب سوم، کوه سرگردان، طبق گفته‌ها در سال ۱۳۸۶ برای چاپ به انتشارات خوارزمی سپرده شد، اما دو سال بعد ناشر اعلام کرد که نسخه‌ی نهایی این رمان مفقود شده است.

واپسین سال‌ها

از سال ۱۳۸۶ به بعد، بیماری مانع از ادامه‌ی فعالیت‌های ادبی سیمین دانشور شد. آخرین اثر چاپ‌شده‌ی او مجموعه داستانی بود با عنوان انتخاب، که شامل ده داستان از کتاب از پرنده‌های مهاجر بپرس به‌همراه شش داستان جدید بود. داستان‌های این مجموعه هم از نظر فرم و هم از نظر مضمون، تنوع زیادی داشتند و در نگارش آن‌ها از تکنیک‌های پست‌مدرن بهره گرفته شده بود.

دیدار با سید روح‌الله خمینی

غلامحسین ساعدی در توصیف دیدار اعضای کانون نویسندگان ایران با آیت‌الله خمینی می‌گوید:

«زمانی که آقای خمینی به ایران بازگشت، کانون نویسندگان تصمیم گرفت با او دیدار کند و درباره سانسور و مسائل مطبوعات گفت‌وگو نماید. من نیز یکی از اعضای این هیئت بودم. به‌نظرم کار درستی بود، چون اگر قرار است غولی از چاه بیرون بیاید، باید او را دید و مستقیماً با او صحبت کرد. دیدار با خمینی برایم تجربه‌ای جالب بود. سانسور دوباره در حال بازگشت بود و کانون تصمیم گرفت خودش به شخص آقا بگوید: «ما هستیم». متن خوبی تهیه شد و پس از تماس تلفنی اعلام شد که ما می‌توانیم بیاییم و آقا منتظر ما هستند.

از جمله افرادی که در این دیدار حضور داشتند می‌توان به سیمین دانشور، سیاوش کسرایی، جواد مجابی، باقر پرهام، جعفر کوش‌آبادی و حدود شانزده تا هفده نفر دیگر اشاره کرد. قرار شد متن را باقر پرهام بخواند. سیمین دانشور تنها زن گروه بود. او روسری به سر داشت، اما یکی از روحانیون مرتب به او تذکر می‌داد که آن را پایین‌تر بکشد تا صورتش را بیشتر بپوشاند. دانشور نسبت به آیت‌الله نوعی شیفتگی نشان می‌داد و گفت: «آقا اجازه بدهید دستتان را ببوسم.» خمینی پاسخ داد: «حالا چه فایده دارد؟ نبوسند و بروند.»»

با وجود این خاطره، تقی‌زاده معتقد است که سیمین دانشور از لحاظ فکری، فردی آزاده و مستقل بود. او به هیچ ایدئولوژی خاصی پای‌بند نبود و به هیچ حزب یا گروهی وابسته نشد. درون‌مایه مسلط آثارش، آزادی‌های بنیادی زنان و بینش کلی او مبتنی بر امید به آینده بود.

در مستند سیمین، ساکن جزیره سرگردانی به کارگردانی حسن صلح‌جو که در اسفند ۱۳۹۴ از شبکه بی‌بی‌سی فارسی پخش شد، ابعاد تازه‌ای از زندگی این نویسنده به تصویر کشیده شد. در این مستند، چهره‌هایی چون ابراهیم گلستان، عطاالله مهاجرانی، اسماعیل خویی، عباس میلانی، ناصر پاکدامن، شهرنوش پارسی‌پور، پرتو نوری‌علا، عباس معروفی، احمد کریمی، محسن مخملباف و ناصر زراعتی، برداشت‌ها و خاطرات خود از سیمین دانشور را بیان کردند.

درگذشت سیمین دانشور

در ۳۰ تیر ۱۳۸۶، سیمین دانشور به‌دلیل مشکلات حاد تنفسی در بیمارستان پارس تهران بستری شد. در همان زمان، برخی رسانه‌ها خبر درگذشت او را منتشر کردند، اما این خبر تکذیب شد. وی در ۲۲ مرداد همان سال، با تشخیص تیم پزشکی از بیمارستان مرخص شد.

پس از مدتی بیماری و ابتلا به آنفلوآنزا، سیمین دانشور سرانجام عصر روز ۱۸ اسفند ۱۳۹۰ برابر با ۸ مارس ۲۰۱۲ در ۹۰ سالگی در خانه‌اش در تهران درگذشت. خبرگزاری مهر محل دفن او را قطعهٔ ۸۸ (هنرمندان)، ردیف ۱۵۰، شماره ۳۱ در بهشت زهرا گزارش کرده است.

آثار سیمین دانشور

مجموعه داستان‌های سیمین دانشور

رمان‌های سیمین دانشور

نکات تکمیلی درباره رمان‌های سیمین دانشور

سووشون نه‌تنها از منظر ساختار داستانی، بلکه از لحاظ تاریخی، سیاسی و فرهنگی، گامی مهم در ادبیات معاصر ایران به شمار می‌آید. زری، شخصیت اصلی آن، یکی از ماندگارترین شخصیت‌های زن در ادبیات فارسی است.

سه‌گانه‌ی سیمین دانشور با محوریت شخصیت «هستی» نمایشی از بحران هویت، سردرگمی ایدئولوژیک و تحولات اجتماعی در ایران نیمه دوم قرن بیستم است. هر کدام از این رمان‌ها، آینه‌ای از لایه‌های اجتماعی و فکری زمانه خویش‌اند.

رمان گم‌شده «کوه سرگردان» با وجود آنکه هنوز منتشر نشده، توجه بسیاری از اهالی ادبیات و رسانه‌ها را به خود جلب کرده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد، علاوه بر حساسیت محتوایی، مشکلات نشر نیز مانع انتشار آن شده‌اند.

ترجمه‌های سیمین دانشور

سیمین دانشور در کنار نویسندگی، گاهی نیز به ترجمه می‌پرداخت. هرچند خود، نوشتن را رسالت اصلی‌اش می‌دانست، اما گاه به‌همراه جلال آل‌احمد برای تأمین معاش به ترجمه نیز روی می‌آورد. دانشور از زبان انگلیسی و آل‌احمد از زبان فرانسه آثار مختلفی را به فارسی برگرداندند. او افزون بر ترجمه داستان، رمان و نمایشنامه، چندین مقاله را نیز ترجمه کرده است.

آثار ترجمه‌شده سیمین دانشور:

آثار غیرداستانی سیمین دانشور

دانشور علاوه بر داستان‌نویسی و ترجمه، آثاری در حوزه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی نیز به نگارش درآورده که از آن جمله‌اند:

• غروب جلال (۱۳۶۰، انتشارات رواق)
• شاهکارهای فرش ایران
• راهنمای صنایع ایران
• ذن بودیسم
• مبانی استتیک

جایگاه زن در آثار سیمین دانشور

سیمین دانشور از معدود نویسندگانی‌ست که در تاریخ داستان‌نویسی ایران، تصویری واقعی، چندلایه و فعال از زن ارائه کرده است. برخلاف بسیاری از نویسندگان (حتی نویسندگان زن) که در خلق شخصیت‌های زن، به چهره‌ای منفعل و منفک از جامعه بسنده کرده‌اند، شخصیت‌های زن در داستان‌های دانشور نه‌تنها تسلیم شرایط نمی‌شوند، بلکه در پی تغییر آن برمی‌آیند.

نمونه‌هایی از نقش‌های زنانه در آثار دانشور:

• سرپرستی گروه باستان‌شناسی در داستان تیله شکسته
• استاد دانشگاه در جزیره سرگردانی
• مشارکت فعال در اجتماع، حتی در طبقات پایین جامعه (مانند زنان در داستان‌های مار و مرد و نیکو زن سلیم)
• مبارزه با وضع موجود، مانند هستی در رمان‌های جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان

در آثار او، زنان از اقشار مختلف جامعه، از طبقات متوسط تا فرودست، حضور دارند. نکته مهم آن است که حتی زنان طبقه پایین نیز دست از تلاش برنداشته‌اند. گرچه مشاغل آنان در زمره کارهای غیررسمی، مانند خدمتکاری یا نظافت است، اما در برابر سنت و سلطه مردان تسلیم نمی‌شوند؛ برخلاف شخصیت‌های مشابه در داستان‌هایی چون گلریزان از راضیه تجار.

دانشور احترام به آزادی‌های بنیادین زن را در قلب نگاه جهان‌نگر خود جای داده و در تلاش برای برقراری تعادل میان زن و مرد، به نوعی فمینیسم بومی باور دارد. او با صراحت، خود را فمینیست می‌داند؛ البته نه از نوع افراطی غربی، بلکه با رویکردی متعادل و متأثر از زمینه فرهنگی ایران.

در این فمینیسم ایرانی، ضمن نقد نظام مردسالار و رفتارهای ناهنجار نسبت به زنان، بر مظلومیت و ستمدیدگی آن‌ها نیز تأکید می‌شود؛ در عین حال زن را موجودی توانمند و شایسته بزرگداشت معرفی می‌کند.

ترجمه آثار دانشور به زبان‌های دیگر

رمان شهری چون بهشت به زبان چینی (با ترجمه مو-هون یانگ) و زبان ایتالیایی (با ترجمه آریانا فرخی) برگردان شده است.

رمان سووشون تا امروز به ۱۷ زبان زنده دنیا ترجمه شده است.

اقتباس از آثار

فیلم سینمایی زلزله دوم به نویسندگی و کارگردانی افشین شرکت (۱۳۵۶) اقتباسی‌ست از داستان کوتاه تیله شکسته که نخستین‌بار در سال ۱۳۵۲ در مجله الفبا منتشر شد.

آثار درباره سیمین دانشور

مستند سیمین، ساکن جزیره سرگردانی ساخته حسن صلح‌جو درباره زندگی و آثار دانشور، از شبکه بی‌بی‌سی فارسی پخش شده است.

یادنامه‌ای با عنوان سرو سیمین به کوشش شاهین آریامنش در سال ۱۳۹۶ به پاس خدمات ادبی و فرهنگی دانشور منتشر شده است.