ایل قشقایی؛ تاریخ، زبان و ریشه‌ها
ایل قشقایی یکی از اتحادیه‌های ایلی ایران است که مانند بسیاری از اتحادیه‌های ایلی متأخر، از ترکیب قبیله‌هایی با ریشه‌های قومی متنوع تشکیل شده است. این قبایل عمدتاً از اقوام ترک، لر، کرد و عرب هستند؛ با این حال، اکثریت قشقایی‌ها ریشه‌ای ترک دارند و به گویشی از ترکی اغوز غربی سخن می‌گویند که خود آن را “ترکی” می‌نامند. اکثریت آن‌ها پیرو مذهب شیعه هستند.
پراکندگی جغرافیایی ایل قشقایی
مرکز اصلی ایل قشقایی استان فارس است، اما به‌دلیل وسعت و جابه‌جایی تاریخی، در سایر استان‌ها نیز حضور دارند:
استان‌ها و مناطق حضور قشقایی‌ها:
| استان | شهرها / مناطق مربوطه |
|---|---|
| فارس | شیراز، فیروزآباد، کازرون، اقلید، فراشبند |
| کهگیلویه و بویراحمد | گچساران |
| چهارمحال و بختیاری | بروجن، سامان، کیان، جونقان، بلداجی، طاقانک، بارده، هرچگان |
| خوزستان | هفتکل، زیدون |
| اصفهان | شهرضا، سمیرم، دهاقان، فریدن، لنجان |
| بوشهر | دشتستان، دشتی |
| یزد | ابرکوه |
ریشه‌نام و معنا
دیدگاه‌های مختلفی درباره‌ی منشأ نام «قشقایی» وجود دارد:
نظریهٔ واسیلی بارتلد: از واژه‌ی ترکی «قَشقا» به معنای اسب پیشانی‌سفید.
نظریهٔ حسن فسایی: برگرفته از واژه ترکی «قاچماق» به معنای فراری.
خاستگاه و پیشینه قومی
قشقایی‌ها بر این باورند که اجدادشان در قالب قراولان لشکر هلاکوخان و تیمور از ترکستان وارد ایران شده‌اند. اما بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که ورودشان به ایران به دوران مهاجرت‌های بزرگ قبیله‌ای در قرن یازدهم میلادی بازمی‌گردد.
نکات کلیدی درباره‌ی خاستگاه:
- قشقایی‌ها پیش از استقرار در فارس، مدتی در شمال‌غرب ایران زندگی کرده‌اند.
- طایفه‌هایی مانند مغانلو، آق‌قویونلو، قرا‌قویونلو، بیگدلی و موصلو، اصالت شمال‌غربی دارند.
- ارتباطی تاریخی بین قشقایی‌ها و خلج‌ها وجود دارد؛ حتی برخی آن‌ها را شاخه‌ای از خلج‌ها می‌دانند.
طوایف مختلفی به این اتحادیه ایلی پیوسته‌اند، از جمله:
- خلج‌ها
- افشار
- بیات
- قاجار
- قراگوزلو
- شاملو
- ایگدر
ساختار قومی ایل قشقایی
بر اساس گزارش روزنامه‌ی «قانون» چاپ تهران:
برخلاف دیدگاه پان‌ترکیست‌ها، قشقایی‌ها یک قوم خالص ترک‌نژاد نیستند. هرچند بیشترشان ترک‌زبان‌اند، اما گروه‌های قومی دیگری چون کرد، لر، بختیاری، عرب و… نیز در روند تاریخی به این ایل پیوسته‌اند. در واقع، تنها بخش کوچکی از طایفه‌های قشقایی نیای غیرترک دارند.
تاریخچه و رهبری ایل
رهبران ایل قشقایی از طایفه شاهیلو، شاخه عمله ایل بوده‌اند. نخستین رئیس شناخته‌شده، امیر غازی شاهیلو، در قرن شانزدهم می‌زیست. مقبره‌اش در روستای درویش (از توابع گندمان) قرار دارد و نزد مردم، چهره‌ای مقدس به‌شمار می‌آید.
روند تاریخی مهم:
- در قرن هجدهم میلادی، با روی کار آمدن «جان محمد آقا» (مشهور به جانی آقا)، نقش تاریخی قشقایی‌ها در فارس پررنگ‌تر شد.
- فرزندان او، اسماعیل خان و حسن خان، در فتح هند توسط نادرشاه شرکت داشتند.
- بعدها، مورد خشم نادرشاه قرار گرفتند؛ اسماعیل خان کور شد و حسن خان به قتل رسید.
- قشقایی‌ها در ادامه به دره گز، کلات نادری و سرخس کوچ داده شدند.