آرتمیس؛ وقتی زنان فرمانروای کشتی‌ ها شدند

دریاسالار آرتمیس یکم

آرتمیس یکم (به یونانی: Ἀρτεμισία) ملکهٔ هالیکارناس در ساتراپی پارسی کاریا و فرمانده بخشی از نیروی دریایی شاهنشاهی هخامنشی در دومین یورش ایران به یونان در سال ۴۸۰ پیش از میلاد بود. او نخستین زن دریاسالاری است که در تاریخ جهان نامش ثبت شده و نقش مهمی در جنگ‌های خشایارشا ایفا کرد.

معرفی و زندگی‌نامه آرتمیس

هالیکارناس، مرکز ساتراپی کاریا، زادگاه و محل فرمانروایی آرتمیس بود. پدر او لوگدامیس فرماندار هالیکارناس و مادرش زادهٔ جزیرهٔ کرت و از تبار یونانی بود. با وجود این پیشینه، آرتمیس در دورهٔ هخامنشیان به مقام ساتراپی رسید و تحت فرمان شاهنشاهی پارس حکومت کرد.

هرودوت، مورخ معروف یونانی و همشهری آرتمیس، از حضور او در نبردها با شگفتی یاد می‌کند و می‌نویسد هیچ‌یک از فرماندهان تابع ایران به اندازهٔ او رأی درست و مشورت‌های ارزشمند به خشایارشا نداده‌اند.

نام‌شناسی و پیشینه اساطیری

نام «آرتمیس» ریشه در اساطیر یونان دارد. در باورهای یونانی، آرتمیس:

• ایزدبانوی شکار، ماه، حاصلخیزی و طبیعت وحش بود.
• دختر زئوس و لتو به شمار می‌رفت.
• خواهر دوقلوی آپولون، خدای موسیقی و هنر بود.
• یکی از سه الههٔ باکره المپ و نماد پاکدامنی شناخته می‌شد.

روایت‌ها حاکی از آن است که در جریان جنگ تروا، آگاممنون برای جلب رضایت آرتمیس، دخترش ایفی‌ژنی را قربانی کرد. همچنین مشهورترین معبد آرتمیس در جزیرهٔ دلُس قرار داشت؛ جایی که گفته می‌شود او و برادرش آپولون به دنیا آمدند.

قدرتمند ترین پادشاهان تاریخ

جایگاه سیاسی و تاریخی آرتمیس

آرتمیس نه‌تنها فرماندار کاریا، بلکه یکی از فرماندهان برجستهٔ ناوگان ایران در نبردهای یونان بود. مردم کاریا با وجود ریشه‌های یونانی، در آن زمان تحت حاکمیت هخامنشیان قرار داشتند و آرتمیس با وفاداری به خشایارشا، نام خود را به‌عنوان نخستین زن دریاسالار تاریخ ماندگار کرد.

جایگاه آرتمیس

نبرد آرتمیزیوم

همزمان با نبرد ترموپیل، جنگ دریایی مهمی میان ناوگان ایران و یونانی‌ها در آرتمیزیوم رخ داد. نیروی دریایی یونان متشکل از ۲۷۱ کشتی بود که سهم آتنی‌ها ۱۲۰ فروند بود. با این حال، ریاست کل نیروهای یونانی بر عهدهٔ اوریبیاد از اسپارت گذاشته شد، چرا که متحدان یونانی اعلام کرده بودند اگر رهبری با آتنی‌ها باشد، از میدان عقب خواهند نشست. آتنی‌ها نیز به دلیل نگرانی از تفرقه در کل یونان، با این تصمیم موافقت کردند.

در سوی دیگر، ناوگان عظیم ایرانیان به فرماندهی آرتمیس یکم در حال نزدیک شدن بود. هرودوت گزارش می‌دهد که نیروهای یونانی وقتی عظمت نیروی دریایی پارس را دیدند، وحشت کردند و تصمیم به عقب‌نشینی گرفتند. اهالی جزیرهٔ اوبه برای تشویق یونانی‌ها به ماندن، نزد تمیستوکلس رفتند و مبلغی را به او دادند تا فرماندهان یونانی را به ادامهٔ نبرد وادارد. تمیستوکلس این پول را بین سرداران یونانی تقسیم کرد و پنج تالان به اوریبیاد داد تا نظر او را جلب کند. بدین ترتیب، یونانی‌ها در آرتمیزیوم ماندند و نبرد آغاز شد.

آغاز نبرد

در ابتدا، ایرانی‌ها با دیدن تعداد کم کشتی‌های یونانی، تصمیم گرفتند کل ناوگان یونان را یکجا نابود کنند. برای محاصره، ۲۰۰ کشتی مأمور شدند تا اوبه را دور زده و از پشت سر وارد شوند. اما سیل لیاس، یکی از یونانیان در سپاه پارس، موفق شد این نقشه را به یونانی‌ها اطلاع دهد. یونانی‌ها تصمیم گرفتند پیش‌دستی کنند و نیمه‌شب به حمله بپردازند.

دو طرف صفوف خود را آرایش دادند و با شیپور نبرد آغاز شد. پاروزنان با تمام توان پارو زدند و سربازان بر عرشه کشتی‌ها با اضطراب و شجاعت آمادهٔ رویارویی شدند. درگیری شدید بر روی عرشه‌ها رخ داد و تلفات هر دو طرف بالا بود. با پایان شب، نتیجه قطعی حاصل نشد و هر دو طرف به مواضع خود بازگشتند.

ادامه نبرد و تحولات

در روز دوم، ۲۰۰ کشتی ایرانی مأمور دورزدن اوبه دچار طوفان شدند و تعدادی غرق شد. این خبر باعث تقویت روحیه یونانی‌ها شد و آن‌ها مجدداً حمله کردند، اما نتیجه بار دیگر قطعی نشد.

در روز سوم، ایرانی‌ها قوای خود را جمع کرده و صفوف را به شکل نیم‌دایره آرایش دادند. حملهٔ سنگین موجب غرق شدن تعدادی از کشتی‌های یونانی شد. در همین زمان، خبر شکست اسپارتی‌ها در ترموپیل و کشته شدن لئونیداس به یونانی‌ها رسید. بنابراین، آن‌ها تصمیم به عقب‌نشینی گرفتند و ناوگان ایران آرتمیزیوم را تصرف کرد.

پیامدهای نبرد

نبرد سالامیس و توصیهٔ آرتمیس به خشایارشا

در سال ۴۸۰ پیش از میلاد، آرتمیس یکم در نبرد سالامیس، که میان نیروی دریایی ایران و یونان رخ داد، حضور داشت. پیش از شروع نبرد، خشایارشا نظر تمامی امیران محلی و فرماندهان دریایی را دربارهٔ ورود به جنگ دریایی جویا شد. پاسخ اکثر فرماندهان تأیید جنگ بود، اما نظر آرتمیس متفاوت بود.

آرتمیس با تجربهٔ خود در نبردهای پیشین گفت:

«من که در تمامی نبردهای شاه از نظر شجاعت و فداکاری کمتر از هیچ‌کس نبوده‌ام، توصیه می‌کنم نیروهای خود را بیهوده تلف نکنید و از نبرد دریایی اجتناب نمایید. یونانیان در کار دریا برتری دارند و ضرورتی ندارد که حتماً در این میدان با آن‌ها مقابله کنیم. سایر نقاط یونان نیز تحت فرمان شاهنشاه است و دشمن در برابر عظمت ایران توان ایستادگی ندارد. تنها نگرانم که شکست در نبرد دریایی، به شکست در سایر جبهه‌ها بینجامد.»

آرتمیس همچنین دربارهٔ کیفیت مشاوران و فرماندهان ارشد هشدار داد و آن‌ها را ناکارآمد و فاقد توان واقعی خواند:

دستیاران شاهی، از جمله سرکاران مصری، قبرسی، کیلیکی و پامفیلگی، تأثیرگذار و کارآمد نیستند.

اعتماد به این افراد می‌تواند ضعف و زیان در میدان نبرد ایجاد کند.

دوستان آرتمیس در ابتدا تصور کردند که خشایارشا او را به خاطر مخالفت با نظر اکثریت تنبیه خواهد کرد، اما شاهنشاه از صراحت و صداقت آرتمیس خشنود شد. با این حال، فرماندهان ایرانی طبق نظر اکثریت عمل کردند و خشایارشا شخصاً جریان نبرد را زیر نظر گرفت.
نکات کلیدی توصیهٔ آرتمیس

نبرد سالامیس و نقش آرتمیس

آرتمیس یکم پنج کشتی فراهم ساخته بود که پس از ناوگان فنیقی، یکی از معروف‌ترین واحدهای نیروی دریایی خشایارشا به‌شمار می‌رفت. هرودوت گزارش می‌دهد که در جریان نبرد، زمانی که کشتی‌های آتنی در تعقیب او بودند و فرار از تنگنا تقریباً غیرممکن می‌نمود، آرتمیس تصمیمی شجاعانه و هوشمندانه گرفت:

او یک کشتی همدست را عمداً از کار انداخت. با این اقدام، دو هدف همزمان محقق شد:

1. فرماندهٔ کشتی یونانی که کشتی آسیب‌دیده را دید، گمان کرد با یک کشتی دشمن مواجه است و از تعقیب آرتمیس بازایستاد و به هدف دیگری پرداخت.
2. اعتبار و احترام آرتمیس نزد خشایارشا افزایش یافت. شاه که شخصاً عملیات را زیر نظر داشت، با مشاهدهٔ آن صحنه اظهار کرد: «مردانم زن شده‌اند و زن‌ها مرد.»

این روایت هرودوت، با وجود جذابیت، تناقضاتی نیز دارد. در جنگی با صدها کشتی، هر ناوگان پرچم و علامت‌های مشخصی داشته تا نیروهای دوست از دشمن قابل تشخیص باشند. بنابراین، امکان اشتباه در تشخیص کشتی‌ها از فاصله‌ای که شاه و همراهانش ناظر میدان بودند، کمی بعید به نظر می‌رسد. به نظر می‌رسد هرودوت با تمایل به ستایش شجاعت آرتمیس و همزمان حفظ وجهه او در نظر یونانیان، برخی جزئیات را به نحوی روایت کرده است که هم مباهات و هم دفاع از شخصیت او نمایان شود.

توصیهٔ آرتمیس به خشایارشا پس از نبرد

پس از شکست ایران در نبرد سالامیس، مردونیه به خشایارشا پیشنهاد داد که شخص پادشاه در یونان بماند و رهبری جنگ را بر عهده گیرد. در مقابل، اگر شاه تمایل به بازگشت داشته باشد، مردونیه پیشنهاد کرد ۳۰۰ هزار نفر از سپاهیان در یونان باقی بمانند و رهبری آن‌ها به او واگذار شود.

خشایارشا پیش از تصمیم‌گیری با آرتمیس مشورت کرد. آرتمیس با درایت رأی داد که شاه به ایران بازگردد و امور جنگ را به مردونیه بسپارد. این تصمیم، نشان‌دهندهٔ خرد و تجربهٔ بالای آرتمیس در امور نظامی و سیاسی بود.

نکات کلیدی دربارهٔ عملکرد آرتمیس در سالامیس

توصیهٔ آرتمیس دربارهٔ مأموریت مردونیه

آرتمیس به خشایارشا گفت:

«با وجود شرایط اضطراری حاضر، به نظر من شاهنشاه، یونان را ترک کرده و مردونیه را با عده‌ای که خواسته و داوطلب خدمت شده است، مأمور فرمایید. این مأموریت منوط به شایستگی واقعی اوست. اگر نقشهٔ او موفق باشد، ظفر و کامیابی همایونی تحقق می‌یابد و در غیر این صورت، تا زمانی که وجود گرامی پادشاه در سلامت است و خطری متوجه خاندان شما نیست، یونانیان برای ادامهٔ زندگی خود باید مدت‌ها رنج بکشند. از شکست مردونیه غمی نیست، زیرا او تنها یک غلام شاهی است و اگر یونانیان بر او دست یابند، هیچ خسارتی به جایگاه شاهنشاه وارد نمی‌شود.
اما در مورد وجود مقدس همایونی باید تأکید کنم که شما حتی در صورت کامیابی به وطن باز خواهید گشت، چرا که آتن را به آتش کشیده‌اید.»

این مشورت نشان‌دهندهٔ خرد، شجاعت و دید استراتژیک آرتمیس بود؛ او به‌طور دقیق، اهمیت حفظ جان شاه و امنیت خاندان سلطنتی را در کنار مأموریت نظامی تحلیل کرده و تصمیم‌گیری هوشمندانه‌ای برای ادامهٔ جنگ پیشنهاد داد.

بازگشت خشایارشا و پیامدها برای مردم کاریا

پس از شکست ایران در نبرد سالامیس، خشایارشا نظر آرتمیس را پذیرفت و به ایران بازگشت.

با این حال، مردم کاریا که از ایران حمایت کرده بودند، هدف انتقام یونانیان قرار گرفتند. بر اساس گزارش ویتروویوس، معمار و تاریخ‌نگار رومی:

«زمانی که یونانیان مانع پیشروی ایرانیان در خاک خود شدند، مردان کاریایی کشته و زنانشان به بردگی گرفته شدند. مقرر شد که این زنان برای همیشه بارهایی بر دوش کشند. به عنوان نمادی از این بارکشی ابدی، ستون‌های زن‌پیکر به معماری یونانی وارد شد.»

با این وجود، در مورد صحت این روایت بین باستان‌شناسان اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که سبک معماری ستون‌های زن‌پیکر قبل از نبرد سالامیس نیز در یونان رایج بوده است و ربطی به انتقام یونانیان ندارد.

نکات کلیدی

ارجاعات فرهنگی مدرن آرتمیس

تأثیر و یاد آرتمیس یکم در فرهنگ مدرن نیز به شکل‌های مختلف قابل مشاهده است. نام او الهام‌بخش کشتی‌ها، انجمن‌ها، فیلم‌ها و بازی‌های رایانه‌ای بوده است.

نمونه‌هایی از این ارجاعات:

کشتی‌ها:

• ناوشکن آرتمیس، ناوشکن اچ‌ام‌اس اسلوس که در سال ۱۳۴۵ توسط محمدرضا پهلوی از بریتانیا خریداری شد، به نام او نامگذاری شد.
• کشتی فرابر یونانی Panagia Skiadeni پیش‌تر با نام آرتمیس شناخته می‌شد.

انجمن‌ها:

در شهرداری نیا آلیکارناسوس در کرت، انجمن فرهنگی Artemisia در سال ۱۹۷۹ به یاد ملکه آرتمیس تأسیس شد.

سینما و تلویزیون:

• در فیلم ۳۰۰ اسپارتی (۱۹۶۲)، آرتمیس توسط آنه ویکفیلد به تصویر کشیده شد.
• در رمان تاریخی و فیلم آفرینش (۱۹۸۱/۲۰۰۲) اثر گور ویدال، آرتمیس رابطه‌ای طولانی با ژنرال ایرانی مردونیه داشت، اما استقلال خود را حفظ کرد.
• در فیلم ۳۰۰: ظهور یک امپراتوری، آرتمیس به عنوان فرمانده نیروی دریایی ایران و آنتاگونیست اصلی نمایش داده شده و توسط اوا گرین بازی شده است.

بازی‌های رایانه‌ای:

آرتمیس به عنوان یک شخصیت قابل بازی در بازی Rise of Kingdoms حضور دارد.

جمع‌بندی ارجاعات مدرن