شب یلدا
شب یَلدا یا شب چله یکی از جشنهای کهن ایرانی است. در این شب، پایان بلندترین شب سال و آغاز طولانیتر شدن روزها در نیمکرهٔ شمالی ـ که همزمان با انقلاب زمستانی رخ میدهد ـ گرامی داشته میشود. شب چله از غروب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) آغاز شده و تا طلوع آفتاب ۱ دی (نخستین روز زمستان) ادامه دارد. خانوادههای ایرانی در این شب معمولاً انواع میوهها، بهویژه هندوانه، انار و خرمالو را مهیا کرده و دور هم مینشینند. شاهنامهخوانی، قصهگویی بزرگان خانواده و فالگیری با دیوان حافظ نیز از رسوم رایج این شب است. در نیمکرهٔ جنوبی اما شب چله برعکس، کوتاهترین شب سال به شمار میآید.
جدول زمان و موقعیت شب یلدا
| موضوع | توضیح |
|---|---|
| زمان آغاز | غروب ۳۰ آذر |
| زمان پایان | طلوع ۱ دی |
| موقعیت در نیمکرهٔ شمالی | بلندترین شب سال |
| موقعیت در نیمکرهٔ جنوبی | کوتاهترین شب سال |
آیینهای رایج شب یلدا
- خوردن میوههایی مانند هندوانه، انار و خرمالو
- شاهنامهخوانی
- قصهگویی بزرگان
- فال گرفتن با دیوان حافظ
ریشهٔ نام
«یلدا» برگرفته از واژهٔ سریانی ܝܠܕܐ بهمعنای «زایش» است. ابوریحان بیرونی از این جشن با عنوان «میلاد اکبر» یاد کرده و آن را بهمعنای «میلاد خورشید» دانسته است. در آثارالباقیه بیرونی، روز نخست دیماه با نام «خور» ذکر شده و در قانون مسعودی نسخهٔ موزهٔ بریتانیا، این روز به صورت «خُره روز» ثبت شده است؛ هرچند در برخی منابع دیگر آن را «خرم روز» نوشتهاند.
واژهٔ «شب چله» یا «شب چلهٔ کلان» نیز در فرهنگ عامه مترادف با شب یلداست؛ زیرا چهل روز نخست زمستان را «چلهٔ بزرگ» و بیست روز پس از آن را «چلهٔ کوچک» مینامیدند. در گاهشمار باستانی کشاورزان نیز تقسیمبندی چهلروزه رواج داشته است.
در این ساختار، چلّه دو دورهٔ زمانی در سال خورشیدی است: یکی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دیماه). هر دوره شامل دو بخش بزرگ (چهلروزه) و کوچک (بیستروزه) میشود. واژهٔ چلّه از «چهل» گرفته شده و مخفف «چهله» است و تنها نشاندهندهٔ یک بازهٔ زمانی مشخص است، نه لزوماً چهل روز دقیق.
جدول نامها و معانی مرتبط با یلدا
| نام یا اصطلاح | توضیح یا معنی |
|---|---|
| یلدا | واژهای سریانی بهمعنی زایش |
| میلاد اکبر | تعبیری بیرونی برای میلاد خورشید |
| خُره روز / خرم روز | نامهای ثبتشده برای روز نخست دیماه |
| چلهٔ بزرگ / کوچک | دورههای زمانی چهلروزه و بیستروزه در زمستان |
موارد مرتبط با مفهوم چلّه
- آغاز چلهٔ بزرگ: ابتدای زمستان (دیماه)
- آغاز چلهٔ کوچک: بیست روز پس از چلهٔ بزرگ
- چلهٔ تابستان: آغاز تیرماه
- ریشهٔ واژه: مشتق از «چهل» و مخفف «چهله»
پیشینه
شب یلدا از سال ۵۰۲ پیش از میلاد و در زمان داریوش یکم وارد گاهشماری رسمی ایرانیان باستان شد. چله و جشنهایی که در این شب برگزار میشود، سنتی کهن و ریشهدار است. مردم روزگاران گذشته، که زندگیشان بر پایه کشاورزی استوار بود، بهتدریج دریافتند که گردش خورشید، تغییر فصول، و کوتاهی و بلندی روز و شب بر کار و زندگیشان اثر مستقیم دارد.
در حوزه تمدن زاگرس ـ رافدین، مردم بیش از سه هزار سال پیش با پدیدههای خورشیدی مانند بلندترین شب، بلندترین روز، اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی آشنا بودند. از دورهای این پدیدهها جنبهٔ آیینی و تقدس یافتند. کشاورزان در آغاز شهرنشینی متوجه شدند برخی روزها روشنایی خورشید طولانیتر است و همین باعث شکلگیری باور تقابل نور (نیکی) و تاریکی (بدی) شد.
اقوام آریایی ـ از گروههای هند و ایرانی و هند و اروپایی ـ دریافتند کوتاهترین روز سال، آخرین روز پاییز و شب نخست زمستان است. پس از این شب، روزها آرامآرام بلندتر میشوند؛ به همین دلیل این شب را «شب زایش خورشید (مهر)» میدانستند و آن را آغاز سال قرار میدادند. حتی کریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین باور دارد.
در فرهنگ اوستایی نیز سال با فصل سرد آغاز میشد؛ واژهٔ «سَرِدَ» یا «سَردَ» در اوستا هممعنای «سال» است و خود به مفهوم «سرد» اشاره دارد که نمادی از پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی دانسته میشد.
در برهان قاطع زیر واژهٔ «یلدا» چنین آمده است:
یلدا شب اول زمستان و آخر پاییز است؛ شب بسیار بلندی که همزمان با تحویل آفتاب به برج جدی رخ میدهد. در برخی نوشتهها این شب را شوم دانستهاند و گروهی آن را یازدهم جدی ذکر کردهاند.
در باور ایرانیان باستان، تاریکی نماد اهریمن بود. چون در طولانیترین شب سال تاریکی طولانیتر میپایید، آن را نحس میدانستند. ازاینرو با افروختن آتش میکوشیدند تاریکی و نیروهای اهریمنی را دور کنند. مردم گرد هم آمده و با خوردن، نوشیدن، شادی و گفتوگو شب را سپری میکردند. سفرهٔ یلدا «مِیَزد» نام داشت و شامل میوههای تازهٔ ذخیرهشده، میوههای خشک و آجیل مخصوص زرتشتیان بهنام «لُرک» بود. این خوان به افتخار «اورمزد» و «مهر» گسترده میشد.
در آیینهای باستان، برای هر جشن آیینی خوان ویژهای مینهادند که افزون بر اشیای نیایشی مانند آتشدان، عطردان و بخوردان، شامل خوراکهای فصل و خوراک مقدس مانند «مِیَزد» نیز بود.
شب یلدا را همچنین شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ میدانستند. دربارهٔ آن دو روایت مشهور وجود دارد:
نخست اینکه در این شب، مهر یا میترا (میثرَه) بازمیگردد و با طولانیتر شدن روز، برتری خورشید پدید میآید.
روایت دوم براساس پژوهش برخی نویسندگان چنین میگوید: در سال پنجاهویکم پادشاهی اشکانیان (۱۹۶ میلادی)، پیامبری در شب یلدا زاده میشود و دو دلفین او را از آب بیرون میآورند؛ زیرا در آیین مهر، آب اهمیتی ویژه داشت.
در هر دو روایت، یلدا شب تولد مهر است؛ باوری که در شرق مدیترانه نیز رواج داشته و نشانههای آن در معابد مهری بهجای مانده از جمله در پالمیرای اردن دیده میشود.
جدول خلاصهٔ باورها و منابع دربارهٔ پیشینه یلدا
| موضوع یا باور | توضیح یا منبع تاریخی |
|---|---|
| ورود به تقویم رسمی | دوران داریوش یکم (۵۰۲ پیش از میلاد) |
| پیدایش اهمیت خورشید | تمدن زاگرس ـ رافدین، بیش از ۳۰۰۰ سال پیش |
| باور زایش خورشید | آخرین شب پاییز؛ آغاز بلند شدن روزها |
| برداشت اوستایی از «سال» | واژهٔ «سَرِدَ» به معنی «سرد» و آغاز سال با فصل سرد |
| نگاه باستانی به تاریکی | تاریکی نماد اهریمن؛ افروختن آتش برای دورکردن نیروهای اهریمنی |
| آیین مهرپرستی | بازگشت مهر/میترا و پیروزی نور بر تاریکی |
| سفرهٔ یلدا (مِیَزد) | شامل میوههای خشک و تر و آجیل زرتشتی «لُرک» |
نکات کلیدی دربارهٔ پیشینه یلدا
- یلدا در بسیاری مناطق، نماد زایش خورشید و آغاز فزونی نور بوده است.
- اقوام آریایی شب یلدا را آغاز سال و زمان پیروزی روشنایی میدانستند.
- در باورهای باستان، تاریکی = اهریمن و روشنایی = نیکی محسوب میشد.
- آتش در این شب نماد دفع تاریکی و نیروهای اهریمنی بود.
- آیین مهرپرستی نقش مهمی در روایتهای مربوط به میلاد مهر دارد.
- سفرهٔ «میَزد» یکی از کهنترین سفرههای آیینی ایرانی است.
خوراکیها
در شب یلدا، خوراکیهایی مانند آجیل، انار، هندوانه، سبزیپلو با ماهی و گاهی آش رشته، بههمراه نوشیدن شراب سرخ، از مهمترین عناصری هستند که خانوادههای ایرانی را گرد هم میآورند.
برای جشن گرفتن میلاد مهر، سفرهای بهنام «سفرهٔ یلدا» یا «سفرهٔ چله» پهن میشود و آن را با انواع خشکبار، انار دانشده و هندوانه تزئین میکنند. انار و هندوانه از اصلیترین خوراکیهای این شب به شمار میآیند و خشکبارهایی مانند برگهٔ هلو و زردآلو و آجیل مخصوص یلدا نیز محبوبیت زیادی دارند.
در میان نیاکان ایرانی که به آیین مهر دلبستگی داشتند، رنگ سرخ بهنشانهٔ نور خورشید ارزشمند بود. رنگ سرخ انار و هندوانه و حتی انتخاب سیب سرخ و سنجد در سفرهٔ یلدا نیز احتمالاً اشارهای به همین باور دارد.
شاهنامهخوانی
شاهنامهخوانی از رسمهای دیرینهٔ ایرانیان است و بخش جداییناپذیر شب یلدا به شمار میآید. در آموزشگاهها نیز به مناسبت این شب مراسم مختلفی برگزار میشود که در آن شاهنامهخوانی، کاردستیسازی، انشانویسی و اجرای سرود از بخشهای اصلی برنامهها هستند.
فال حافظ
در این شب، خانوادهها معمولاً به دیوان حافظ تفأل میزنند و اهل ذوق نیز سرودههای خود را برای دیگران میخوانند. این رسمها بخشی از فرهنگ باستانی مهر هستند که هر سال با شب یلدا دوباره زنده میشوند.
جدول خوراکیها و نمادهای شب یلدا
| خوراکی / عنصر | توضیح و نقش در شب یلدا |
|---|---|
| هندوانه و انار | نماد سرخی خورشید و جزء اصلی سفره یلدا |
| آجیل و خشکبار | خوراکی محبوب و سنتی، شامل برگهها و مغزهای مختلف |
| سبزیپلو با ماهی | غذایی رایج در برخی خانوادهها |
| رنگ سرخ | نماد نور خورشید در آیین مهر |
مهمترین آیینهای این بخش
- خوردن هندوانه، انار و آجیل یلدا
- چیدن سفرهٔ یلدا با خشکبار و میوههای سرخرنگ
- توجه نمادین به رنگ سرخ در آیین مهر
- برگزاری شاهنامهخوانی در خانه و مدارس
- گرفتن فال حافظ و خواندن اشعار
یلدا در اشعار شاعران
شب یلدا در شعر فارسی جایگاه ویژهای دارد و بسیاری از شاعران به آن اشاره کردهاند. این اشعار اغلب به طولانی بودن شب، انتظار برای روشنایی خورشید و فضای عاشقانه یا عرفانی مرتبط با این شب میپردازند.
جدول نمونه اشعار دربارهٔ شب یلدا
| شاعر | نمونهٔ شعر یا بیت |
|---|---|
| سعدی | روز رویش چون برانداخت نقاب از سر زلف / گویی از روز قیامت شب یلدا برخاست |
| حافظ | صحبت حکام ظلمت شب یلداست / نور ز خورشید جو بو که بر آید |
| اوحدی مراغهای | شب هجرانت ای دلبر شب یلداست پنداری / رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری |
| سنایی | به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی / که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا |
| سهراب سپهری | دختر شبهای سرد ماه دی / خو گرفت با شعر تو در ماه دی … (ادامه شعر) |
| خواجوی کرمانی | هست در سالی شبی ایام را یلدا ولیک / کس نشان ندهد که ماهی را دو شب یلدا بود |
| عبید زاکانی | با زلف تو قصه ایست ما را مشکل / همچون شب یلدا به درازی مشهور |
| سلمان ساوجی | شب یلداست هر تاری ز مویت، وین عجب کاری / که من روزی نمیبینم، خود این شبهای یلدا را |
| فیض کاشانی | چه عجب گر دل من روز ندید / زلف تو صد شب یلدا دارد |
| وحشی بافقی | شام هجران تو تشریف به هرجا ببرد / در پس و پیش هزاران شب یلدا ببرد |
| فروغی بسطامی | من از روز جزا واقف نبودم / شب یلدای هجران آفریدند |
| امیرخسرو دهلوی | بر رخ تو کآفت جان من است / از شب یلدا سپه آوردهای! |
| اقبال لاهوری | اشک خود بر خویش میریزم چو شمع / با شب یلدا درآویزم چو شمع |
| قاآنی | بر من و یاران شب یلدا گذشت / بس که ز زلف تو سخن رفت دوش |
| پروین اعتصامی | دور است کاروان سحر زینجا / شمعی بباید این شب یلدا را |
نکات کلیدی دربارهٔ اشارهٔ شاعران به یلدا
- شب یلدا نماد طولانیترین شب سال و انتظار برای روز روشن است.
- اغلب اشعار رنگ عاشقانه و عرفانی دارند و به جدایی و هجران اشاره میکنند.
- رنگ و نمادهای خورشید و روشنایی (مهر) در بسیاری از اشعار بهوضوح دیده میشود.
- این شب در ادبیات، هم به صورت مستقیم و هم به عنوان استعاره برای سختی، تاریکی یا انتظار آمده است.
آیینهای متفاوت یلدا در نقاط مختلف ایران
آذربایجان (شرقی و غربی)
- در این شب، خوانچهای تزیین شده به خانهٔ تازهعروس یا نامزد خانواده فرستاده میشود.
- هندوانهها را تزئین کرده و شالهای قرمز دور آن میگذارند.
- در شمال استان، ماهی بزرگی تزئین و به خانهٔ عروس برده میشود.
اردبیل
- خانوادهها شب یلدا را با شبنشینی تا پاسی از شب جشن میگیرند.
- خوراکیهای مرسوم شامل هندوانه، انار، پرتقال، تخمه و ماهیپلو است.
- برای تازهعروس، هندوانه تزئین شده به همراه هدایای دیگر از طرف خانواده داماد فرستاده میشود.
اصفهان (شهرستان دهاقان)
- فامیل و بستگان دور کرسی جمع میشوند و صاحبخانه با آجیل و میوه از مهمانها پذیرایی میکند.
- شاهنامهخوانی و فال حافظ رایج است.
- تازهدامادها با هدیه یا خوانچه به خانهٔ عروس میروند.
- آجیل شامل کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه زردآلو و خرما است.
- میوهها: انار، هندوانه، سیب، گلابی انباری (سیبری).
- نوشیدنیها: چای، شربت و در صورت وجود برف، مخلوط برف و شیره انگور.
- غذاها: پلو با ماهی یا غذاهای محلی مانند کوفته، گندی، دلمه و چرب و شیرین.
بوشهر
- مردم به خانه بزرگترها میروند و آیین کهن را برگزار میکنند.
- هندوانه در شب یلدا کاربرد ویژهای دارد.
چهارمحال و بختیاری
- اولین شب زمستان «شب چله» نامیده میشود.
- خانوادهها دور هم جمع شده و تا بامداد بیدار میمانند.
- خوراکیها شامل هندوانه، انار، انگور، کشمش، بادام، گردو، سنجد، گندم برشته، شاهدانه و تنقلات تابستانه است.
- گرفتن فال حافظ برای همه اعضای خانواده رایج است.
- شاهنامه، مثنوی و دیوان حافظ خوانی انجام میشود.
- پختن نان قطور به نام «گرده» با مهرهٔ آبی برای تعیین فرد خوششانس.
- آبپز کردن کدو تنبل و استفاده آن در آشکشک.
- برپایی کرسی با آتش زغال و چوب افرا.
- هدیه دادن محصولات بو داده به تازه عروس و داماد.
- خوردن ماست، شیر، پنیر، کنجد، کدو و نان جو برای برکت سال.
- قرائت قرآن و نیایش تا سحرگاه برای سلامتی و رونق مزارع.
خراسان
- شب چله یا «چله نشینی» نامیده میشود؛ گاهی به آن «شب چراغانی چله» یا «شب چراغ» نیز گفتهاند.
- هر میهمان چراغی همراه خود میبرده است؛ به همین دلیل عبارت «چهل چراغ» بکار رفته است.
- خوراکیهای رایج: انار، هندوانه، خربزه، لبو یا چغندر پخته، شلغم پخته، پختیک (لبوی خشکشده)، برگههای خشک زردآلو و هلو، شربت و شیرینی «کف» یا «کفبیخ».
جدول مقایسهٔ آیینهای استانی شب یلدا
| استان / منطقه | آیینهای شاخص | خوراکیها و نوشیدنیها |
|---|---|---|
| آذربایجان | خوانچه به عروس، تزئین هندوانه، تزئین ماهی در شمال استان | هندوانه، ماهی |
| اردبیل | شبنشینی طولانی، هدیه دادن هندوانه به عروس | هندوانه، انار، پرتقال، تخمه، ماهیپلو |
| اصفهان (دهاقان) | جمع شدن دور کرسی، شاهنامهخوانی، فال حافظ | آجیل، میوههای فصل، چای، شربت، پلو ماهی |
| بوشهر | رفتن به خانه بزرگترها | هندوانه |
| چهارمحال و بختیاری | بیداری تا صبح، شاهنامه و حافظ خوانی، پختن نان «گرده» و کدو تنبل | هندوانه، انار، انگور، کشمش، بادام، سنجد، آشکشک |
| خراسان | چله نشینی یا شب چراغ، چراغ همراه میهمان | انار، هندوانه، خربزه، لبو، شلغم، برگه خشک، شربت |
شیرینی سنتی «کفبیخ» در خراسان
تهیهٔ شیرینی کفبیخ یکی از آیینهای ضروری و شادیبخش شب چله در خراسان قدیم و منطقه قهستان است. کفبیخ نوعی شیرینی یا شربت سنتی محسوب میشود که در مراسم ویژهای به نام «کف زدن» تهیه میشود.
مراحل تهیهٔ شیرینی کفبیخ
- خیساندن ریشه چوبک (بیخ): ریشه گیاهی به نام چوبک در آب خیسانده میشود.
- جوشاندن چندباره: ریشه خیسانده شده چند بار جوشانده میشود.
- ریختن در ظرف بزرگ سفالی: مایع جوشانده شده در ظرفی به نام «تغار» ریخته میشود.
- کف زدن توسط جوانان و مردان فامیل: با استفاده از دستهای چوبهای نازک درخت انار («دسته گز») مایع را ساعتها هم میزنند تا کف سفت شود.
- مرحله بازی و شادی: در مراحل اولیه، جوانان میتوانند کف را به یکدیگر پرتاب کرده و به سر و صورت هم مالیده، جمع مهمانان را شاد کنند.
- اضافه کردن زعفران، شکر یا شیره انگور: کفها با این مواد مخلوط شده و آماده مصرف میشوند.
- اختیاری: افزودن مغز گردو یا پسته آسیابشده: در صورت تمایل، مواد مغذی بدون افزودن چربی اضافه میشوند تا کفها آب نشوند.
آیینهای مرتبط با شب چله و کفبیخ
- سرحمومی: مراسم حمام عمومی برای داماد (حمام مردانه) و عروس (حمام زنانه) با شکوه و پایکوبی، همراه با مراسم حنا بندان.
- مراسم حنا بندان: خواندن گروهی آواز «امشب حنا میبندیم… بر دست و پا میبندیم…»، پوشاندن لباس نو بر عروس و داماد و اقوام نزدیک.
- ادامه مراسم تا سحر: مراسم سرحمومی و حنا بندان گاهی تا صبح ادامه دارد و مقدمهٔ مراسم رسمی عروسی در روز بعد است.
- حضور غیرمدعوها: جوانان و افراد غیر مدعو خارج از حمام جمع میشوند و با شوخی و بازیهای سنتی، سرگرمی ایجاد میکنند.
جدول خلاصهٔ مراسم کفبیخ و شب چله در خراسان
| آیین / مرحله | توضیح |
|---|---|
| خیساندن ریشه چوبک (بیخ) | آمادهسازی مادهٔ اصلی شیرینی کفبیخ |
| جوشاندن و ریختن در «تغار» | مایع در ظرف بزرگ سفالی ریخته میشود |
| کف زدن با «دسته گز» | هم زدن مایع توسط مردان و جوانان تا کف سفت شود |
| بازی و شادی | پرتاب و مالیدن کف به یکدیگر برای ایجاد نشاط |
| اضافه کردن مواد شیرین | زعفران، شکر یا شیره انگور؛ اختیاری: مغز گردو یا پسته |
| سرحمومی و حنا بندان | حمام عمومی و مراسم حنا بندان با آواز و پوشیدن لباس نو |
| پایان مراسم و مقدمهٔ عروسی | مراسم تا سحر ادامه دارد و فردای آن عروسی برگزار میشود |
بردن هدایا و خمچه برای عروس در خراسان
سنت خمچه (خُنچه)
- خمچه سینی بزرگی بود که هدایای عروس و داماد در آن قرار میگرفت. امروزه به آن کادو گفته میشود.
- اقوام داماد هدایا و پیشکشهایی مانند لباس و کفش زمستانی و سایر کادوها را به خانهٔ پدر عروس میبرند و شام میهمان آنها هستند.
- خانوادهٔ عروس نیز به داماد هدیهای تقدیم میکنند.
سنت نامزدبازی
- هدیهدادن داماد به نامزدش یک سنت اجباری شب چله است.
- این هدیهدادن به داماد اجازه میدهد که شب را در کنار نامزدش در یک اتاق سپری کند.
- داماد تا قبل از شب زفاف تنها در مناسبتهای خاص، از جمله شب چله، مجاز به چنین همراهی بوده است.
رسوم فرهنگی شب چله در خراسان
- خواندن شاهنامهٔ فردوسی، دیوان حافظ و اشعار محلی توسط افراد خانواده و فامیل رایج است.
- شب چله علاوه بر اهمیت مذهبی و خانوادگی، فرصتی برای پیوند و شادی خانوادهها فراهم میکند.
جدول خلاصهٔ آیینهای هدیه دادن در شب چله خراسان
| آیین / مرحله | توضیح |
|---|---|
| خمچه | سینی بزرگ برای حمل هدایای عروس و داماد |
| هدیهدادن اقوام داماد | شامل لباس، کفش زمستانی و کادوهای دیگر |
| هدیهدادن خانواده عروس | متقابلاً هدیهای به داماد تقدیم میکنند |
| نامزدبازی | اجازه خوابیدن داماد با نامزد در شب چله |
| شاهنامه و حافظ خوانی | خواندن اشعار محلی و شاهنامه و حافظ در شب چله |
همچنین یادآوری شده است که چله تابستان (چله تموز)، معادل شب چله زمستان، طولانیترین روز سال است و هنوز در خراسان جنوبی برگزار میشود.
آیینهای رایج چله در خوزستان
مردم خوزستان شب یلدا را با آیینها و رسوم کهن برگزار میکنند. خانوادهها به خانه بزرگترها میروند و دور هم جمع شده، شب را با شادی، خنده و خوراکیهای متنوع میگذرانند.
رسوم و خوراکیها
- پذیرایی پدربزرگها و مادربزرگها با آجیل، شیرینی، خرما، هندوانه، انار، لبو، آش و سایر خوراکیها.
- خرید و عرضه هندوانه و خربزه توسط وانتها در شهرهای اهواز و دزفول، که شور و حال ویژهای به شب یلدا میبخشد.
- مردم آبادان و خرمشهر چند روز قبل از شب یلدا خریدهای لازم را انجام میدهند و با تاکید بر رنگ سرخ (انار، هندوانه، آجیل رنگارنگ) سفره خود را تزئین میکنند.
آیینهای سنتی
- انتظار تا سحر برای استقبال از قارون افسانهای، که در لباس هیزمشکن تکههای چوب برای خانوادههای فقیر میآورد؛ این چوبها به طلا تبدیل شده و ثروت و برکت میآورند.
- شاهنامهخوانی، شعرخوانی و قصهگویی بزرگترها برای نسل جوان.
- فال حافظ، که بخش جداییناپذیر شب یلدا در خوزستان است.
- شکستن فندق و بازیهای سنتی در جمع خانواده.
- بخاریهای خانگی جایگزین کرسیهای قدیم شدهاند، اما فضای گرم و صمیمی خانواده همچنان حفظ میشود.
جدول خلاصه آیینها و خوراکیهای شب یلدا در خوزستان
| آیین / خوراکی | توضیح |
|---|---|
| قارون افسانهای | انتظار تا سحر و آوردن چوب که به طلا تبدیل میشود |
| شاهنامهخوانی و شعرخوانی | خواندن داستانها و اشعار توسط بزرگترها |
| فال حافظ | تفأل زدن و خواندن دیوان حافظ |
| پذیرایی با خوراکیهای سنتی | آجیل، هندوانه، انار، لبو، خرما، شیرینی و آش |
| خریدهای شب یلدا | تهیه هندوانه، انار و آجیلهای رنگارنگ از چند روز قبل |
| شکستن فندق و بازیهای سنتی | سرگرمی و شادی جمعی |
آیینهای رایج چله در سیستان
در سیستان، چله به دو نوع چله بزرگ (چله کلو) و چله کوچک (چله خرد) تقسیم میشود. این ایام از اول دی ماه آغاز و تا ۱۰ بهمن ادامه دارد. شب اول دی، بزرگترین و طولانیترین شب سال و آغاز انقلاب زمستانی در تقویم ایرانی است. شب یلدا در واقع شبی است که فردای آن تولد خورشید و نور و روشنایی است. در ایران باستان، خورشید و نور جایگاه ویژهای داشتند و مردم اعتقاد داشتند خورشید نقش مهمی در ادامه حیات و تداوم زندگی دارد.
آیینها و رسوم
خوراکیهای شب یلدا: تهیه شیرینیهایی مانند ستو، شیرینک و حلوا، انواع تخمههای هندوانه و خربزه، عناب و پسته.
جمعهای خانوادگی: خویشان و دوستان در سه شب متوالی چله بزرگ، چله متوسط و چله کوچک دور کرسی چوبی جمع میشوند و از قصههای بزرگترها بهره میبرند.
فال حافظ: صاحبخانه دیوان حافظ را به بزرگ فامیل میدهد و هر میهمان نیت کرده، بزرگ مجلس تفأل میزند:
«ای حافظِ شیرازی / تو محرم هر رازی / بر ما نظر اندازی / قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری…»
شادی و سرگرمی: در صورت همزمانی با مراسم مذهبی، شب را با دهول، ساز و بازیهای محلی به صبح میرسانند.
معنا و ریشه شب یلدا در سیستان
واژه «یلدا» به معنای زایش، زادروز و تولد است.
- ایرانیان باستان باور داشتند فردای شب یلدا، با طلوع خورشید، روزها بلندتر میشوند و تابش نور ایزدی افزونی مییابد.
- آخر پاییز و آغاز زمستان به عنوان شب زایش مهر یا زایش خورشید شناخته شده و جشن بزرگی برپا میشده است.
- به همین دلیل دهمین ماه سال، دی، به معنای ماه تولد خورشید نامیده شده است.
جدول خلاصه آیینها و خوراکیهای شب یلدا در سیستان
| آیین / خوراکی | توضیح |
|---|---|
| چله بزرگ و چله کوچک | برگزاری جشن در سه شب متوالی (چله بزرگ، متوسط، کوچک) |
| کرسینشینی و قصهگویی | جمع شدن خویشان دور کرسی و شنیدن داستانها و تجربهها |
| خوراکیهای سنتی | شیرینی ستو، شیرینک، حلوا، تخمه هندوانه و خربزه، عناب و پسته |
| فال حافظ | تفأل زدن و خواندن دیوان حافظ برای شادی و سرگرمی |
| مراسم شادی و بازی | دهول، ساز و چوببازی برای ادامه شب تا صبح |
آیینهای رایج چله در استانهای ایران
فارس
- سفره شب یلدا: رنگین و مشابه سفره نوروز است.
- خوراکیها: مرکبات و هندوانه برای سردمزاجها، خرما و رنگینک برای گرممزاجها.
- آداب فرهنگی: حافظخوانی جزو جدانشدنی این شب است و بهصورت سنتی همه اعضای خانواده در آن مشارکت دارند.
قزوین
- جمع خانوادگی: مردم به خانهٔ بزرگترها میروند و شب را دور هم سپری میکنند.
- خوراکیها: میوههای تر و خشک و سرخفام («شبچره»)، سبزیپلو با ماهیدودی، هندوانه، انار، کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشکلگشا و انجیر خشک.
آداب ویژه:
- شعرخوانی برای تعجیل در آوردن «شبچره»
- هدیهدادن «خونچه چله» از داماد به عروس شامل پارچه، جواهر، کلهقند و هفت نوع میوه مانند گلابی، هندوانه، خربزه، سیب و به.
- اعتقادات محلی: ننهسرما گریه کند → باران، پنبه لحاف بیرون بریزد → برف، گردنبند مروارید پاره شود → تگرگ.
کردستان
نام قدیمی آیین: «شو چله»
خوراکیها: دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمانها
ویژگی: تبدیل به سنتی پایدار و رایج در شهر سنندج
گلستان
- جمع خانوادگی: رفتن به خانه پدربزرگها و مادربزرگها و دورهمنشینی دور کرسی
- خوراکیها: هندوانه، انار، لیمو، پرتقال، ولیک و کندس، شیرینیهای محلی مانند مَت و کَسمَک
- آداب فرهنگی: فردوسیخوانی، فال حافظ و نقلاندازی (داستانهای شفاهی)
- باور مردم: صبح بعد از یلدا، روز پیروزی خورشید بر تاریکی و سیاهیهاست
جدول خلاصه آیینها و خوراکیها
| استان | خوراکیها و شیرینیها | آداب و رسوم ویژه |
|---|---|---|
| فارس | مرکبات، هندوانه، خرما، رنگینک | حافظخوانی، دورهمی خانواده |
| قزوین | سبزیپلو با ماهی، هندوانه، انار، آجیل، کشمش، گردو، تخمه، انجیر | شعرخوانی، خونچه چله، اعتقادات محلی درباره باران و برف |
| کردستان | دلمه، نان سنگک | پذیرایی از مهمانها، شو چله |
| گلستان | هندوانه، انار، لیمو، پرتقال، ولیک، کندس، مَت، کَسمَک | دورهمنشینی، کرسی، حافظخوانی و نقلاندازی |
آیینهای رایج چله در گیلان
خوراکیها
- هندوانه: مصرف هندوانه در شب چله در گیلان بسیار مرسوم است و مردم معتقدند که هرکس در این شب هندوانه بخورد، در تابستان تشنگی نمیکشد و در زمستان سرما را احساس نمیکند.
- آوکونوس: یکی دیگر از خوردنیهای سنتی گیلان در شب یلدا است. این خوراکی از ازگیل تهیه میشود:
- ازگیل خام در خمره ریخته میشود.
- خمره با آب پر شده و کمی نمک افزوده میشود.
- خمره در گوشهای خارج از فضای گرم خانه گذاشته میشود.
- پس از مدتی، ازگیل پخته و آبدار میشود و تا بهار قابل مصرف است.
- ازگیل پخته را معمولاً با گلپر و کمی نمک میل میکنند.
آیینهای فرهنگی
فرستادن طبق برای نوعروس: در خانوادههایی که در همان سال فرزندشان داماد یا نامزد شده است، طبقی مخصوص برای خانواده نوعروس آماده میکنند.
محتویات طبق: میوه، آجیل، شیرینی و یک ماهی بزرگ تازه (معمولاً ماهی سفید) که با سبزیجات تزئین شده است.
هدف و باور: این رسم نماد برکت، فراوانی روزی و سلامت و باروری نوعروس است.
آیینهای رایج چله در لرستان
نام و زمان مراسم
شب چله در لرستان به نام «شو چله» یا در لهجه لری «شو اول قاره» شناخته میشود. این شب با دیدوبازدید اقوام، شبنشینی و اجرای آیینهای سنتی همراه است.
خوراکیها و تنقلات
گندم شیره: گندم در شیره خیسانده شده و با زردچوبه و نمک مخلوط میشود، سپس روی ساج برشته شده و همراه بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مصرف میگردد.
تنقلات دیگر: آجیل، شیرینی، میوه و مخلوط گندم و شاهدانه، که همه اعضای خانواده دور هم از آن استفاده میکنند.
آیینها و مراسم ویژه
فال و شعرخوانی:
- فال چهلسرو لکی و فال حافظ در این شب مرسوم است.
- خواندن اشعار محلی در هنگام گرفتن شال و جمعآوری آجیل و میوه توسط نوجوانان و جوانان انجام میشود.
- درآمدن شال از پشت بام (شال دورانی یا شال دورکی):
- نوجوانان و جوانان به پشت بام همسایه رفته و شالی از آن دراز میکنند.
- اشعار محلی را میخوانند تا صاحب خانه آجیل، شیرینی، میوه و گندم و شاهدانه در شال قرار دهد.
نمونهای از اشعار محلی:
«امشب اول قاره، خیر د هونت بواره»
(امشب اول یلدا یا اول زمستان است، خیر از خانهات ببارد)
«نون و پنیر و شیره _ کیخا هونت نمیره»
(نان و پنیر و شیره کدخدا، خانهات همیشه آباد باشد)
«چی به علی کوشک بیاره»
(چیزی بده علی کوچک یا بچهات بیاورد…)
تکرار مراسم:
پس از جمعآوری محتویات شال، نوجوانان به پشت بامهای دیگر رفته و دوباره اشعار و آیین جمعآوری آجیل و میوه را تکرار میکنند.
آیینهای رایج چله در مازندران
نام و زمان مراسم
مردم مازندران شب یلدا را «چله شو» مینامند. این شب با شبنشینی، غذاهای ویژه و اجرای آیینهای محلی همراه است.
خوراکیها و غذاهای سنتی
غذاهای اصلی:
- سبزی پلو با ماهی، اردک یا مرغ (در غرب مازندران و منطقه کلارستاق)
- برنج با گوشت خروس (در برخی خانوادههای طبری)
میزد:
- در بین اقوام طبری به جای سفره، «میزد» پهن میکنند که روی آن هندوانه، انار، مرکبات و مغزها و آجیل چیده میشود.
- گذاشتن سبزه روی میزد نیز یک رسم رایج است.
- آیینها و سرگرمیها
شبنشینی:
در شب چله با هم کشتی میگیرند یا مچ میاندازند.
شعرها و آوازهای قدیمی به زبان طبری خوانده میشود، از جمله:
اَی بیَمو چِلّه شو
بَخِر بَخِره نصفه شو
کہی تیم و اِنارتیم
دَکِردِمه شه بِتیم
بِشتِزیک بَوین جان
دِرِس هَکرده می نَنجان
هندونه رِه قف بَزِن
قَچِل قَچِل تب بَزِن
تا سِواءی کِرسی بِن
هَی شون بَکِش می اِشکِم
اعتقادات محلی
هندوانه شب چله:
مردم آمل معتقدند خوردن هندوانه در شب چله از سکته قلبی و خفقان در طول سال جلوگیری میکند.
اهالی تنکابن بر این باورند که خوردنیهای شب چله باید چهل عدد باشد و مهمترین آن هندوانه است.
آیینهای رایج چله در مازندران: فال گردو و فالگوش
مردم مازندران علاوه بر فال حافظ، در شب چله از فال گردو نیز استفاده میکنند. در این روش، گردوها را بهگونهای انتخاب و فال گرفته میشود که آینده و اتفاقات سال پیش رو پیشبینی شود.
یکی دیگر از رسوم جالب مازندران در شب چله، فالگوش ایستادن است که جوانان و نوجوانان برای دریافت پیامهای آینده و شنیدن نصیحتهای مرموز به آن میپردازند.
شب چله در استان سمنان
هدایای خانواده داماد
در فرهنگ سنگسری، شب چله (شو چله) به ویژه در سال اول آشنایی داماد و عروس بسیار مهم است. خانواده داماد معمولاً هدایای زیر را به خانه عروس میفرستند:
- هفت دست لباس گرم: شامل چادر محلی (سگی را)، دستمال پشمی (پشود سمال)، روسری ابریشمی (مکنه)، پیراهن ابریشمی سوزندوزی شده (کژین شوی)، کت و دامن ترمهای (تیرمن کت و دامن)
- انواع کفش: چکمه چرمی، کفش کژین، دمپایی پارچهای
- میوه و خشکبار: هفت نوع میوه فصل، هفت نوع میوه صندوقی، هفت نوع خشکبار و تنقلات
- ظروف: هفت نوع ظروف چینی، مسی و کریستال
مراسم و غذاها
عروس به همراه مادرش هفت نوع غذا تهیه میکنند.
خانوادهها دور هم جمع شده و غذا میخورند، سپس حافظخوانی، شعرهای امیری، کتولی، مازنی و سنگسری اجرا میشود و داستانهای محلی (آسنکهای محلی) نقل میشود.
در این شب، خانوادهها به مشکلات یکدیگر گوش داده و برای رفع آنها چاره میاندیشند.
نمادگرایی خورشید و ماه
در باور سنگسریها، خورشید (خرُ) مرد و نماد قدرت و ابهت مردانگی است.
ماه (مُنگ) نماد لطافت و زیبایی زنانه است و دختری با موهای سیاه بلند را به طولانیترین شب سال یعنی شب یلدا تشبیه میکنند.
این باور با افسانه «اسنگ مونگ و خُر» بازماندهای از فرهنگ ایران باستان است که به عشق میان خورشید و ماه و آغاز زمستان اشاره دارد.
آیینهای رایج چله در همدان
- فال سوزن: همدانیها در شب یلدا فال میگیرند که به آن فال سوزن میگویند. همه دور تا دور اتاق مینشینند و پیرزنی شعر میخواند. پس از پایان هر شعر، دختر بچهای روی یک پارچه نازک و خشک سوزن میزند و مهمانها شعر خوانده شده را فال خود میدانند. این رسم در گذشته در گلپایگان هم معمول بوده است.
- خوراکیهای محلی: در مناطق مختلف همدان، تنقلات و خوراکیهای بومی خورده میشود. در تویسرکان و ملایر، گردو، کشمش و مویز از خوراکیهای مرسوم شب یلدا هستند.
- خمچه برای نامزدها: آجیل، میوه و تنقلات از طرف خانواده داماد برای دختری که نامزد شده به خانه فرستاده میشود و این سنت قدیمی همچنان ادامه دارد.
شب چله در حوزه ایران بزرگ
- در خراسان بزرگ تا کشمیر، شب یلدا با نام چله بزرگ گرامی داشته میشود.
- در افغانستان، بخشهایی از پاکستان و شمال هند و کشمیر، این شب را چله کلان (Chillai Kalan) مینامند.
- شب چله کلان در میان تاجیکان و مردم مزار شریف با آیینهای خاص برگزار میشود و شباهت زیادی به مراسم شب یلدا در ایران دارد.
آیینهای رایج چله در دیگر کشورها
ژاپن
در سفر سال ۱۳۹۸ رئیسجمهوری ایران به ژاپن، میز شام شب یلدا به افتخار هیئت ایرانی چیده شد و شینزو آبه، نخستوزیر ژاپن، ضمن تبریک یلدا به مردم ایران، اشاره کرد که سنتهای ایرانی در ژاپن مورد احترام است.
در ژاپن، شب یلدا توجی نامیده میشود و مردم در این شب میوهای شبیه به نارنج به نام یوزو (yuzu) را در وان حمام میاندازند و ساعتها در آب میمانند. این میوه رایحه خوشی به آب میدهد و اعتقاد دارند حمام کردن با آن انسان را از بیماری، به ویژه سرماخوردگی، محافظت میکند.
امروزه این رسم به دلیل تغییر سبک زندگی کمتر رایج است، اما هنوز در برخی مناطق ژاپن طرفداران خود را دارد. همچنین در شب یلدای سالهای اخیر، سفرای مقیم ایران در ژاپن با پیامهای توئیتری و اینستاگرامی یا در سایتهای سفارتخانه، این شب را به ایرانیان تبریک گفتهاند.
شباهت یلدا با جشنهای دیگر اقوام
جشن انقلاب زمستانی در میان اقوام باستان نیز رایج بوده است. در روم باستان و همزمان با گسترش مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکستناپذیر) بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن میگرفتند. سول اینویکتوس در آیین میتراییسم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا، ایزد ایرانی) لقب خورشید شکستناپذیر را داشت.
محققان معتقدند مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را از مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان، از جمله میتراییسم، گرفته است. برای نمونه، تقویم کلیساها و بسیاری از جشنهای پیش از مسیحیت، به ویژه کریسمس، تا امروز بازماندههای خود را حفظ کردهاند. کریسمس به عنوان آمیزهای از جشنهای ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان، در قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت، به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح تعیین شد.
پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر جشنی به نام ساتورنالیا برگزار میکردند که به احترام ایزد زراعت، ساترن، اختصاص داشت. این جشن تا هفت روز ادامه مییافت و انقلاب زمستانی را شامل میشد. از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی استفاده میکردند، روز انقلاب زمستانی تقریباً با ۲۵ دسامبر منطبق میشد.
باستانشناسان و میتراپژوهان معتقدند آیین میتراییسم روم مفاهیم خود را از آیین مزدیسنا و ایزد ایرانی میترا (مهر) گرفته است، هرچند این نظریه از دهه ۱۹۷۰ به بعد مورد نقد و بازبینی قرار گرفته و همچنان موضوع بحث پژوهشگران است.
شباهتهای مراسم تولد میترا با مسیحیت محدود به این آیین نیست. سنتهای مسیحی مانند روشن کردن شومینه و شمع، تزئین درخت کریسمس با چراغهای کوچک، شبزندهداری، صرف غذاهای ویژه و دید و بازدید خانوادگی، شباهت زیادی به آیینهای شب یلدا در ایران باستان دارد.
به این ترتیب، کریسمس و یلدا نمونههایی از باورها، آداب و رسوم، نمادها و افسانههای مشترک بین ملل و مذاهب مختلف هستند که انسانها را در طول تاریخ به هم پیوند دادهاند.
ثبت میراث فرهنگی و معنوی یونسکو
جمهوری آذربایجان تلاش داشت تا یلدا، که یکی از آیینهای باستانی و ملی ایران با قدمتی چند هزار ساله است، با نام خود ثبت کند. اما در نهایت، وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان از ثبت شب یلدا یا چله بهصورت مشترک میان افغانستان و ایران در فهرست میراثهای ناملموس فرهنگی جهان خبر داد.
در روز ۹ آذر ۱۴۰۱ و در جریان سومین روز هفدهمین نشست «کمیته بینالدولی یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» در شهر رباط مراکش، مراسم یلدا یا چله بهعنوان میراث مشترک دو کشور ایران و افغانستان به ثبت جهانی رسید.
یلدا در پیام مقامات سیاسی خارجی
مایکل پمپئو، وزیر خارجه پیشین آمریکا، روز ۳۰ آذر ۱۳۹۷ با انتشار یادداشتی توئیتری، شب یلدا را به مردم ایران تبریک گفت و شعری از نظامی گنجوی را به انگلیسی به این مناسبت منتشر کرد: «در ناامیدی بسی امید است، پایان شب سیه سفید است.»
حواشی
تغییر نام شب یلدا
بر اساس تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، از سال ۱۴۰۳ شب یلدا با نام جدید «روز ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان» در تقویم رسمی کشور ثبت میشود. این تصمیم با واکنش گسترده مردم مواجه شد، چرا که ایرانیان همچنان به نام قدیمی و اصلی «شب یلدا» علاقه دارند.
پویش یلدای مهربانی
در آستانه شب یلدای ۱۴۰۲، کمیته امداد امام خمینی از پویشی تحت عنوان «یلدای مهربانی» خبر داد. هدف این پویش جمعآوری کمکهای مردمی برای خرید میوه و اهدا به نیازمندان اعلام شد، اما در فضای مجازی با واکنش گسترده کاربران همراه شد و برخی آن را با عنوان «یلدای گدایی» نقد کردند و آن را اقدامی تأثیرگذار در ترویج فرهنگ فقیرپروری دانستند.
ممنوعیت برگزاری جشن
اتاق اصناف مشهد برگزاری هرگونه جشن و دورهمی برای شب یلدا ۱۴۰۲ را ممنوع اعلام کرد.
نمایش تبلیغات شما در تمام صفحات داخلی وبسایت به همراه دریافت لینک فالو برای بهبود سئو سایت تان. برای مشاوره و رزرو روی لینک زیر کلیک کنید