زکریای رازی؛ خردگرای بی‌ همتا

زکریای رازی

ابوبکر محمّد بن زکریای رازی (۲۵۱ قمری – ۳۱۳ قمری) همه‌چیزدان، پزشک، فیلسوف، داروساز و شیمی‌دان ایرانی بود. رازی آثار ماندگاری در حوزه‌های پزشکی، شیمی و فلسفه نوشت و به‌عنوان کاشف جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) و نفت سفید شناخته می‌شود. او در زمینه‌های کیهان‌شناسی، منطق و ریاضیات نیز آثار ارزنده‌ای بر جای گذاشته است.

مهم‌ترین حوزه‌های فعالیت رازی

• پزشکی
• شیمی
• فلسفه
• کیهان‌شناسی و منطق

برخی کشفیات و دستاوردهای علمی رازی

موضوع	توضیح
اسید سولفوریک	کشف و توصیف دقیق جوهر گوگرد
نفت سفید	شناسایی و معرفی کاربردی این ماده
آثار فلسفی	نگارش کتاب‌هایی درباره منطق و جهان‌شناسی

به گفتهٔ «جرج سارتن» (پدر تاریخ علم)، رازی بزرگ‌ترین پزشک ایران در دوران سده‌های میانه بود. همچنین پرویز اذکایی و جوئل کریمر در کتاب احیای فرهنگی در عهد آل بویه، او را شخصیتی دانسته‌اند که بر قلهٔ انسان‌گرایی ایرانی قرار دارد.

در پاسداشت تلاش‌های ارزشمند او در داروسازی، روز پنجم شهریور (۲۷ اوت) در ایران به نام روز بزرگداشت زکریای رازی و روز داروساز نام‌گذاری شده است.

سرگذشت

نام او محمد و نام پدرش زکریا بود و کنیه‌اش را «ابوبکر» ذکر کرده‌اند؛ هرچند «ابوبکر» در اصل نام است و معمولاً به‌عنوان کنیه استفاده نمی‌شود. مورخان شرقی در آثار خود از او با عنوان محمد بن زکریای رازی یاد کرده‌اند؛ اما مورخان و نویسندگان غربی او را با نام‌های Rhazes یا Al-Razi معرفی کرده‌اند.

به گفتهٔ ابوریحان بیرونی، رازی در شعبان ۲۵۱ هجری (۸۶۵ میلادی / ۲۴۴ خورشیدی) در شهر ری زاده شد و دوران کودکی، نوجوانی و جوانی‌اش را در همین شهر گذراند. درباره سال‌های نخست زندگی او چنین نقل شده است که در جوانی عود می‌نواخته و گاه شعر می‌سروده است. سپس به زرگری و بعد به کیمیاگری روی آورد. او در سنین بالاتر به آموختن علم پزشکی پرداخت.

مراحل فعالیت او در جوانی

• نوازندگی و شاعری
• روی آوردن به زرگری
• اشتغال به کیمیاگری

یادگیری پزشکی در سال‌های بعد

در روایت ابوریحان بیرونی آمده است که رازی ابتدا به کیمیا اشتغال داشت و بر اثر کار زیاد با مواد تند و تیزبو، آسیب چشمی دید و همین موضوع باعث شد برای درمان چشم به پزشکی روی بیاورد. همچنین در منابع مورخان اسلامی آمده است که او پزشکی را در بیمارستان بغداد آموخت؛ شهری که در آن دوران مرکز بزرگ علمی و جانشین دانشگاه جندی‌شاپور بود.

رازی برای ادامهٔ تحصیل به بغداد رفت و مدتی در آن‌جا به فراگیری علم پرداخت. او بعدها ریاست بیمارستان معتضدی بغداد را بر عهده گرفت. پس از درگذشت معتضد، خلیفهٔ عباسی به ری بازگشت و رازی نیز به این شهر رفت و ریاست بیمارستان ری را پذیرفت و تا پایان عمر به درمان بیماران مشغول بود.

دوره‌های اصلی فعالیت و مسئولیت‌های رازی

دوره فعالیت	محل / سمت
تحصیل پزشکی	بیمارستان بغداد
ریاست بیمارستان	بیمارستان معتضدی بغداد
فعالیت پایانی عمر	ریاست بیمارستان ری

در اواخر عمر، رازی دچار نابینایی شد. دربارهٔ علت نابینایی او روایت‌های مختلفی وجود دارد. ابوریحان بیرونی علت را کار مداوم با مواد شیمیایی، به‌ویژه بخار جیوه، دانسته است.

سرانجام رازی در سال ۳۱۳ قمری (۳۰۴ خورشیدی) در ری درگذشت. مکان اصلی آرامگاه او تاکنون ناشناخته مانده است.

در مورد تاریخ تولد و مرگ رازی

معتبرترین منبع برای تعیین تاریخ تولد و وفات زکریای رازی، کتاب فهرست کتب رازی نوشتهٔ ابوریحان بیرونی است. بیرونی در این اثر، تاریخ تولد رازی را شعبان ۲۵۱ هجری قمری (سپتامبر ۸۶۵ میلادی / ۲۴۴ خورشیدی) و تاریخ وفات او را پنجم شعبان ۳۱۳ هجری قمری (۳۱ اکتبر ۹۲۵ میلادی / ۳۰۴ خورشیدی) ثبت کرده است.

اطلاعات زمانی ثبت‌شده دربارهٔ رازی

تاریخ تولد: شعبان ۲۵۱ هجری

تاریخ وفات: پنجم شعبان ۳۱۳ هجری

عمر بر اساس سال قمری: ۶۲ سال و پنج روز

عمر بر اساس سال خورشیدی: ۶۰ سال و دو ماه و یک روز

ابوریحان بیرونی در این رساله، علاوه بر اشارهٔ دقیق به زمان تولد و مرگ رازی، مدت عمر او را نیز به‌طور محاسبه‌شده و دقیق آورده است.

جدول زمان‌بندی زندگی رازی

رویداد	تاریخ قمری	تاریخ میلادی	تاریخ خورشیدی
تولد	شعبان ۲۵۱	سپتامبر ۸۶۵	۲۴۴ خورشیدی
وفات	۵ شعبان ۳۱۳	۳۱ اکتبر ۹۲۵	۳۰۴ خورشیدی

غلام سرور هندی نیز در شعری به تاریخ فوت رازی اشاره کرده و آن را در قالب ابیات زیر آورده است:

«چون شد از دنیا به فردوس برین
حضرت بوبکر رازی اهل راز

وصل او بوبکر محبوب حبیب
هست هم صوفیّ کامل پاکباز»

گفته می‌شود هرکدام از ترکیب‌های «ابوبکر محبوب حبیب» و «صوفی کامل پاکباز» از نظر حساب ابجد، عدد ۳۱۰ را نشان می‌دهند که به‌نوعی اشاره‌ای نمادین به سال درگذشت اوست.

باورهای دینی

رازی به عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی اهمیت فراوانی می‌داد و بسیاری از باورهای دینی و متافیزیکی زمان خود—including آموزه‌های برخی صوفیان—را نقد می‌کرد. او نسبت به ادیان، پیامبران و باورهای ماوراءالطبیعی رویکردی شکاکانه داشت. آثاری مانند فی‌النبوات و مخارق‌الأنبیاء نشان می‌دهند که او منتقد ادیان نهادینه‌شده و باورهای غیرعقلانی بوده و در بسیاری از جنبه‌ها در نقطهٔ مقابل نگرش عرفانی قرار داشته است.

دانشنامهٔ بریتانیکا نقل می‌کند که او خود را نسخهٔ «آریایی سقراط» در فلسفه و «بقراط» در پزشکی می‌دانست. همچنین به نوشتهٔ اسپرینگر لینک، رازی را «آزاده‌ترین و مستقل‌ترین متفکر اسلامی» دانسته‌اند؛ کسی که قدرت استدلال را موهبتی الهی و مشترک میان همهٔ انسان‌ها می‌دانست.

کتاب‌هایی در نقد مذاهب و روش‌های پیامبران به رازی منسوب شده است؛ آثاری که نسخه‌های اصلی آن‌ها امروز موجود نیست اما بخش‌هایی از آن در نوشته‌های دیگران باقی مانده است. به گفتهٔ ابوریحان بیرونی، رازی نه‌تنها اسلام، بلکه تمامی مذاهب را تقبیح می‌کرد و پیامبران را—در بهترین حالت—افرادی دچار بیماری روانی می‌دانست. او قرآن را مجموعه‌ای از «افسانه‌های متناقض و بی‌فایده» توصیف می‌کرد.

نکات کلیدی در اندیشهٔ دینی رازی

• عقل و خرد بزرگ‌ترین ابزار شناخت انسان هستند.
• دین و شریعت را پدیده‌هایی غیرعقلانی و زیان‌آور می‌دانست.
• وحی، نبوت و معجزه را نمی‌پذیرفت.
• انسان‌ها را در توانایی معرفت‌یابی برابر می‌دانست.
• ادیان را عامل اختلاف، جنگ و هلاکت بشر معرفی می‌کرد.

رازی در کتاب طب روحانی، در بخشی با عنوان «آیین‌زدگی» می‌نویسد که شریعت‌های پست، پیروان خود را فریب داده و به هلاکت رسانده‌اند. او در فصل نخست همین کتاب، عقل را مهم‌ترین راه رسیدن به شناخت آفریدگار و بزرگ‌ترین منبع نجات انسان می‌داند.

هانری کربن نیز در مقدمهٔ جامع‌الحکمتین ناصرخسرو می‌نویسد که رازی، ضرورت نبوت و وحی را قبول نداشت. از دیدگاه او، اگر خدا گروهی را به نبوت اختصاص دهد، آن‌ها را بر دیگران برتری می‌دهد، و این برتری‌جویی با حکمت و رحمت الهی سازگار نیست زیرا سبب دشمنی و جنگ میان بشر می‌شود.

کتاب‌هایی که به باورهای دینی رازی مربوط می‌شوند

نام کتاب	موضوع	توضیح
فی‌النبوات	نقد نبوت	برخی آن را «نقض‌الأدیان» نامیده‌اند
فی حیَلِ المتنبّین	نقد پیامبران	به طعن «مخارق‌الأنبیاء» نام گرفته
رد سیسن ثنوی	نقد مانویت	از آثار انتقادی او نسبت به ادیان دیگر

جنیفر مایکل در کتاب خود بخش‌هایی از این آثار منسوب را نقل کرده است. همچنین احمد بیرشک می‌نویسد که از دید رازی، همهٔ انسان‌ها سهمی برابر از خرد دارند و برای هدایت نیازی به رهبران دینی نیست. او معتقد بود دین نه‌تنها فایده‌ای ندارد بلکه عامل جنگ، کینه و فساد است.

رازی دربارهٔ قرآن چنین می‌نویسد که هزاران متن فصیح‌تر و بهتر از آن وجود دارد و آن را مجموعه‌ای از افسانه‌های باستانیِ متناقض و فاقد هرگونه اطلاعات مفید می‌خواند.

در مجموع، برخلاف فیلسوفانی مانند فارابی و ناصرخسرو، رازی سازش میان فلسفه و دین را ممکن نمی‌دانست و وحی، نبوت و معجزات را افسانه‌هایی دانست که در سده‌های پس از پیامبران پدید آمده‌اند.

باورهای فلسفی و دینی رازی

رازی باور داشت که عقل برترین نعمت الهی است و انسان به‌کمک آن می‌تواند تمام امور معرفتی، اخلاقی و معیشتی را حل‌وفصل کند. از دید او، عقل برای شناخت خیر و شر، فهم اسرار الهی، تدبیر زندگی و کسب علوم کافی است و به همین دلیل، بشر نیازی به هدایت پیامبران ندارد.

وی معتقد بود همهٔ انسان‌ها در درون خود استعداد فهم حقایق الهی را دارند و خداوند هیچ نیازی ندارد گروهی را تحت عنوان «نبی» بر دیگران برتری دهد. تفاوت میان انسان‌ها به‌گفتهٔ او ناشی از پرورش و تربیت است، نه تفاوت‌های فطری.

رازی همچنین باور داشت که پیروی مردم از پیامبران مختلف، سبب دشمنی، نزاع و هلاکت بشر می‌شود و چنین رفتاری از خداوند حکیم بعید است. او تناقض‌های آشکار در سخنان پیامبران را نشانهٔ بطلان نبوت می‌دانست و نمونه‌هایی از این اختلافات را چنین بیان می‌کرد:

«عیسی خود را پسر خدا می‌داند، موسی منکر پسر داشتن خداست، محمد او را مخلوقی همانند دیگر انسان‌ها معرفی می‌کند؛ مانی و زرتشت دربارهٔ خیر و شر و قدم عالم اختلاف دارند؛ و پیروان ادیان دیگر نیز با هم سازگار نیستند.»

از دید او، قرآن نیز آکنده از «اساطیر الاولین» است و می‌توان متونی بسیار فصیح‌تر، روان‌تر و خوش‌آهنگ‌تر از آن یافت. او میان آیات دال بر جبر و آیات دال بر اختیار تناقض می‌دید و برخی آیات مربوط به صفات خدا را متضاد با اصل «لَیسَ کمِثلِهِ شَیء» می‌دانست.

رازی همچنین اصل «تحدی» قرآن را بی‌فایده می‌دانست و در مناظره‌ای با ابوحاتم رازی می‌گوید: همان‌گونه که کسی نمی‌تواند متنی مشابه آثار هندسی یا نجومی بنویسد، آوردن متنی مشابه قرآن نیز طرحی بی‌معناست.

به باور او کتاب‌های علمی، مانند منطق، هندسه، نجوم و پزشکی، سودمندتر از کتاب‌های دینی‌اند؛ زیرا دانش آن‌ها زندگی انسان را بهبود می‌بخشد، در حالی که قرآن و سایر متون دینی نه مجهولی را معلوم می‌کنند و نه منفعتی عملی دارند.

روش‌های کسب دانش از نگاه رازی

رازی برای تحصیل علم، وجود پیامبران و امامان را بی‌نیاز می‌دانست و سه راه برای کسب معرفت معرفی می‌کرد:

1. تحصیل عقلی بر پایهٔ قواعد برهانی و بحث منطقی
2. نقل صحیح از گذشتگان، همانند شیوهٔ علم تاریخ
3. فطرت و غریزه که انسان را قادر می‌سازد بدون معلم، نیازهای بنیادی خود را درک کند

دلایل گرایش مردم به پیامبران از نگاه رازی

به باور رازی، گرایش گستردهٔ مردم به انبیا ناشی از چند عامل است:

تقلید: بیشتر مردم بدون اندیشه، دین را از رهبران خود تقلید می‌کنند.

سلطه و ترساندن: رهبران دینی مخالفان را به کفر متهم کرده و آنان را در معرض تهدید و خشونت قرار می‌دهند.

منع اندیشه‌ورزی: پیشوایان دینی مردم را از تفکر در اصول دین منع می‌کنند و روایاتی را نقل می‌کنند که «تفکر در دین» را کفر می‌داند.

عادت: استمرار یک باور آن را به امری طبیعی و غریزی تبدیل می‌کند.

ظاهر فریبندهٔ رهبران: استفاده از پوشش‌ها و ظاهر خاص برای جلب اعتماد مردم ساده‌دل.

مهم‌ترین محورهای انتقادی رازی نسبت به نبوت و دین

محور انتقاد	توضیح مختصر
برتری‌دادن به پیامبران	مغایر عدالت و حکمت الهی
تناقض در ادیان	اختلاف پیامبران دربارهٔ صفات خدا، خیر و شر، قدم عالم
نقد قرآن	وجود افسانه‌ها، تناقضات و تأثیر کمتر نسبت به علوم
نقد تحدی	قیاس‌ناپذیری مطلق متون و بیهوده بودن چالش «مثل آن را بیاورید»
پیامدهای نبوت	ایجاد نزاع، دشمنی و گمراهی بشر
بی‌نیازی از پیامبران	کفایت عقل، نقل صحیح و فطرت برای کسب معرفت

دیدگاه منتقدان

با وجود دیدگاه‌های ضددینی و انتقادی رازی، او هرگز زندانی یا اعدام نشد؛ با این حال، آثار دینی او سانسور و بسیاری از آن‌ها نابود شد. برخی معتقدند که این دیدگاه‌ها موجب خشم علمای اسلامی و برچسب «ملحد» به او گردید و آثارش را رد کردند.

مهم‌ترین نقدها به رازی

ابوحاتم رازی در کتاب اعلام النبوه: «این ملحد با عقل معیوب و نفس و رأی ضعیف خود کلامی در ابطال نبوت تصنیف کرده است.»

ناصرخسرو، ابن حزم و موسی بن میمون او را نادان، بی‌باک و سخنانش را خرافات و هذیانات می‌دانستند.

ابن قیم الجوزیه می‌گوید: «رازی از هر دینی بدترین چیزها را برگزیده و مذهبی ساخته که از مجموع عقاید زندیقان عالم تشکیل شده است.»

ذبیح‌الله صفا نام ۱۲ نفر را ذکر کرده که به آرای رازی پاسخ یا رد نوشته‌اند.

ابوریحان بیرونی در رساله‌ای کوتاه که در اواخر سدهٔ ۱۱ میلادی نوشت، رازی را به خاطر دیدگاه‌های دینی و فلسفی نقد کرد؛ وی ضمن مسلمان بودن، دین رازی را مورد انتقاد قرار داد و نوشته‌های او را دارای شباهت‌هایی با هرمسیه و همدردی با مانوی‌ها می‌دانست.

ابن‌سینا نیز، که پزشک و فیلسوف بود، رازی را برای دخالت در متافیزیک مورد نقد قرار داد و گفت:

«محمد بن زکریای رازی در مابعدالطبیعه دخالت می‌کند و بیش از شایستگی خود رفتار می‌کند. او باید به جراحی و آزمایش ادرار و مدفوع محدود شود، زیرا در این حوزه‌ها جهل خود را نشان داده است.»

ناصرخسرو در کتاب زادالمسافرین، استاد خود ابوالعباس ایرانشهری را معلم رازی می‌داند و رازی را به خاطر رسیدن به نظرات ملحدانه مانند نفی ابداع و اعتقاد به مبادی پنج‌گانه ازلی نقد می‌کند:

• خدا
• نفس کلّی
• مادهٔ مطلق
• فضا و مکان مطلق
• زمان مطلق

مهم‌ترین منتقدان و محور نقدها

منتقد	اثر / اشاره	محور نقد
ابوحاتم رازی	اعلام النبوه	ابطال نبوت و عقل معیوب
ناصرخسرو، ابن حزم، موسی بن میمون	آثار مختلف	خرافات، هوس و سخنان بی‌دلیل
ابن قیم الجوزیه	آثار دینی	انتخاب بدترین ویژگی‌های ادیان و خلق مذهبی مرکب
ابوریحان بیرونی	رساله کوتاه	دیدگاه‌های فلسفی و دینی، همدردی با مانوی‌ها
ابن‌سینا	مباحث متافیزیک	دخالت فراتر از شایستگی، توصیه به محدود شدن به پزشکی

اخلاق و صفات رازی

رازی مردی خوش‌خو، کوشا و دلسوز بود. وی به بیماران توجه ویژه‌ای داشت و تا زمان تشخیص و درمان بیماری، از آن‌ها غافل نمی‌شد. رفتار او با فقرا و بینوایان بسیار رئوفانه بود و برخلاف برخی پزشکان که بیشتر به درمان شاهان و بزرگان می‌پرداختند، رازی با مردم عادی سر و کار داشت.

ابن ندیم در کتاب الفهرست می‌نویسد:

«تفقّد و مهربانی به همه‌کس، به‌ویژه فقرا و بیماران داشت، از حالشان جویا می‌شد و به عیادت آن‌ها می‌رفت و مقرّری‌های کلانی برایشان اختصاص داده بود.»

در کتاب صفات بیمارستان، رازی تاکید می‌کند که هر کس لایق طبابت نیست و طبیب باید صفات و مشخصه‌های ویژه‌ای داشته باشد. او دربارهٔ جاهلان عالِم‌نما افشاگری‌های متعدد داشته و با افرادی که بدون دانش واقعی خود را پزشک می‌نامیدند یا اطرافیان بیماران که در طبابت دخالت می‌کردند، به شدت مخالفت می‌کرد. همین رفتار او موجب پیدایش برخی مخالفان شد.

صفات بارز رازی به‌عنوان طبیب

• دلسوز و رئوف نسبت به بیماران و فقرا
• کوشا و پیگیر در تشخیص و درمان
• مخالفت با جاهلان و دخالت اطرافیان بیمار
• صداقت و تعهد به اصول علمی طبابت

توصیه‌های رازی دربارهٔ طبیب شایسته

ویژگی	توضیح
دانش کافی	طبیب باید بر اصول علمی مسلط باشد
اخلاق نیکو	رفتار مهربان و با احترام نسبت به بیماران
تجربه عملی	توانایی تشخیص و درمان صحیح بیماری‌ها
پرهیز از دخالت غیرمتخصصان	مخالفت با افراد کم‌سواد و دخالت‌کنندگان غیرعلمی

استادان و شاگردان رازی

در مورد استادان و پیش‌کسوتان رازی میان تاریخ‌نویسان و پژوهشگران اتفاق نظر کامل وجود ندارد.

گروهی بر این باورند که در پزشکی شاگرد علی ابن ربن طبری بوده،

در فلسفه شاگرد ابوزید بلخی بوده و

ابوالعباس ایرانشهری را استاد خود در گیتی‌شناسی می‌دانسته است.

با این حال، برخی دیگر با استناد به شواهد، این ادعاها را رد می‌کنند. ناصرخسرو در کتاب زادالمسافرین، صفحهٔ ۹۸، از شخصی به نام ایرانشهری به عنوان «استاد و مقدم» محمد زکریا یاد می‌کند، اما تاکنون هیچ نشانی از این فرد یافت نشده است.

از طرف دیگر، چندین نفر به عنوان شاگردان رازی معرفی شده‌اند:

• یحیی بن عدی
• ابوالقاسم مقانعی
• ابن قارن رازی
• ابوغانم طبیب
• یوسف بن یعقوب
• محمد بن یونس
• ابوالحسن طبری

 استادان و شاگردان رازی

دسته	نام‌ها	توضیح
استادان محتمل	علی ابن ربن طبری	استاد پزشکی
	ابوزید بلخی	استاد فلسفه
	ابوالعباس ایرانشهری	استاد گیتی‌شناسی (مورد اختلاف)
شاگردان	یحیی بن عدی	شاگرد رازی
	ابوالقاسم مقانعی	شاگرد رازی
	ابن قارن رازی	شاگرد رازی
	ابوغانم طبیب	شاگرد رازی
	یوسف بن یعقوب	شاگرد رازی
	محمد بن یونس	شاگرد رازی
	ابوالحسن طبری	شاگرد رازی

آثار رازی

در مورد آثار رازی، منابع تاریخی ارقام متفاوتی ارائه داده‌اند:

ابن‌الندیم در کتاب الفهرست، تعداد آثار رازی را ۱۶۷ کتاب ذکر کرده است.

ابوریحان بیرونی در فهرست کتب، آثار او را به تفکیک زیر شمرده است:

حوزه	تعداد کتاب‌ها
ریاضیات و نجوم	۷
تفسیر و تلخیص و اختصار کتب فلسفی یا طبی دیگران	۷
علوم فلسفی و تخمینی	۱۷
مافوق‌الطبیعه	۶
الهیات	۱۴
کیمیا	۲۲
کفریات (از دید اسلام‌باوران)	۲
فنون مختلف	۱۰

جمع کل آثار طبق این فهرست: ۱۸۴ مجلد

ابن ابی‌اصیبعه در عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، تعداد آثار رازی را ۲۳۸ کتاب ذکر کرده است.

در سال ۱۳۳۹، محمود نجم‌آبادی استاد دانشگاه تهران، کتابی با عنوان مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی منتشر کرد که در آن فهرست‌های ارائه شده توسط ابن‌الندیم، ابوریحان بیرونی، ابن قفطی و ابن‌اصیبعه با یکدیگر تطبیق داده شده و ۲۷۱ کتاب، رساله و مقاله فهرست شده است.

برخی از آثار مهم رازی

نام اثر	حوزه / توضیح کوتاه
الکناش المنصوری	پزشکی
المرشد	پزشکی و اخلاق طبیب
من لایحضره الطبیب	پزشکی
کتاب الجدری و الحصبه	بیماری‌های عفونی
دفع مضار الاغذیه	تغذیه و سلامت
الابدال	شیمی / کیمیا
طب روحانی	فلسفه و طب
طب منصوری	پزشکی

پزشکی و نقش رازی

رازی پزشک عالی‌قدر و مشهور زمان خود بود و برخی از عقایدش، به ویژه در درمان بیماران با مایعات و غذا، تا امروز کاربرد دارند. کتاب‌ها و رسالات او سده‌ها مورد استفاده پزشکان و پژوهشگران قرار گرفته‌اند.

ابن‌سینا رازی را در طب بسیار عالی‌مقام می‌داند و برای تألیف قانون از کتاب الحاوی او بهرهٔ فراوان برده است.

ابن خلکان، کاستیلیونی و دیگران نیز رازی را به عنوان سر دستهٔ پزشکان عملی و کلینیسین معرفی کرده‌اند. رازی یکی از نخستین پزشکانی است که تجربه و آزمایش را وارد علم طب کرده و قبل از پرداختن به پزشکی، به کیمیا و شیمی مشغول بوده و دانش خود را در طب به کار برده است. وی استحالات شیمیایی را برای اولین بار وارد طب کرد.

 نکات برجسته پزشکی رازی

ویژگی / نوآوری	توضیح
پزشک عملی و کلینیسین	درمان بیماران بر اساس تجربه و مشاهده
کاربرد مایعات و غذا	استفاده از تغذیه و نوشیدنی در درمان بیماری‌ها
تجربه و آزمایش	وارد کردن روش آزمایشگاهی در طبابت
استحالات شیمیایی	استفاده از مواد شیمیایی و کیمیا در درمان

آبله و سرخک

رازی نخستین پزشکی است که تفکیک بین آبله و سرخک را تشخیص داد.
در کتاب آبله و سرخک، او به علت بروز آبله پرداخته و عامل انتقال آن را مخمر از طریق خون معرفی کرده است.

وی این بیماری‌ها را به عنوان بیماری‌های حاد توصیف کرده و نشانه‌های بی‌خطر یا کشنده بودن آن‌ها را مشخص نموده است. همچنین روش‌هایی برای مراقبت از بیماران مبتلا پیشنهاد کرده است، از جمله:

• استفاده از پنبه برای جلوگیری از زخم شدن بدن بیماران آبله‌ای
• مراقبت از چشم‌ها، پلک، گلو و بینی بیماران
• ارائه تدابیر پیشگیرانه و مراقبتی چه قبل و چه بعد از ظهور بیماری

 دستاوردهای رازی در درمان آبله و سرخک

دستاورد / نوآوری	توضیح
تفکیک آبله و سرخک	تشخیص بیماری‌ها به صورت جداگانه
علت بیماری	عامل مخمر از طریق خون
مراقبت از بیماران	استفاده از پنبه، مراقبت از چشم‌ها، پلک، گلو و بینی
پیشگیری و کنترل	تدابیر قبل و بعد از ظهور بیماری برای کاهش عوارض

درمان بیماری‌های داخلی

رازی اسراف در دارو را مضر می‌دانست و بر این باور بود که درمان تا حد امکان باید با خوراک صورت گیرد. در صورت ناکامی، ابتدا از داروی منفرد و ساده و در نهایت از داروی ترکیبی استفاده می‌شد. وی می‌گوید:

«هرگاه طبیب موفق شود بیماری‌ها را با غذا درمان کند به سعادت رسیده است.»

رازی داروها را ابتدا روی جانوران آزمایش می‌کرد و آثار آن‌ها را ثبت و تشریح می‌نمود، سپس برای بیماران تجویز می‌کرد.

 اصول درمان بیماری‌های داخلی از دیدگاه رازی

اصل / روش درمان	توضیح
درمان با خوراک	استفاده از رژیم غذایی مناسب به جای دارو
استفاده از داروی منفرد	پیش از ترکیب داروها، یک داروی ساده امتحان می‌شود
داروی ترکیبی	در صورت ناکامی درمان ساده، از ترکیب داروها بهره می‌برد
آزمایش روی جانوران	بررسی اثر دارو قبل از تجویز به بیماران

جراحی

با اینکه رازی بیشتر به عنوان پزشک بالینی شناخته می‌شود، برخی مورخان او را به عنوان جراح صاحب‌نظر نیز معرفی کرده‌اند. از مطالعهٔ آثار وی چنین برمی‌آید که او در جراحی پیشرفته و تخصصی تجربه داشته است.

وی دربارهٔ سنگ کلیه و مثانه کتابی نوشته و در آن تأکید کرده که اگر درمان طبی برای سنگ مثانه مؤثر نباشد، باید به عمل جراحی روی آورد. همچنین در این کتاب، ابزارهای مورد استفاده برای عمل سنگ مثانه را شرح داده است.

رازی همچنین نخستین پزشکی است که دربارهٔ سل مفصلی انگشتان بحث کرده و در شکسته‌بندی و دررفتگی‌ها نیز گام‌های مهمی برداشته است.

دستاوردهای رازی در جراحی

دستاورد / نوآوری	توضیح
جراحی سنگ مثانه	توصیه به عمل جراحی در صورت ناکامی درمان طبی
ابزار جراحی	شرح ابزارهای مورد استفاده برای عمل سنگ مثانه
سل مفصلی انگشتان	نخستین کسی که در مورد این بیماری نوشته است
شکسته‌بندی و دررفتگی‌ها	ارائه روش‌های درمان و تجربه‌های عملی

تغذیه

رازی از پیشگامان اهمیت خوراک در تندرستی و درمان است. او کتابی با نام منافع‌الاغذیه و مضارها تألیف کرده که دوره‌ای کامل دربارهٔ بهداشت و خواص خوراک محسوب می‌شود. در این کتاب، رازی به موارد زیر پرداخته است:

خواص گندم و سایر حبوبات

خواص و مضرات انواع آب‌ها، شراب‌ها و مشروبات غیرالکلی

خواص و مضرات گوشت‌های تازه و خشک، ماهی‌ها و سایر خوراکی‌ها

علل و جهات اشتها و گوارش غذا

توصیه‌هایی دربارهٔ ورزش، غذاهای گوارا، پرهیزهای غذایی و پیشگیری از مسمومیت‌ها

پزشکی کودکان

رازی نخستین نویسندهٔ مستقل در حوزهٔ بیماری‌های کودکان است. به همین دلیل، برخی پژوهشگران مانند سایریل الگود او را پدر پزشکی کودکان می‌نامند.

دیدگاه‌های رازی در تغذیه و پزشکی کودکان

حوزه	دیدگاه‌ها و نوآوری‌ها
تغذیه	اهمیت خوراک در سلامت و درمان؛ توصیه‌های جامع دربارهٔ حبوبات، گوشت، ماهی، آب و مشروبات
بهداشت و ورزش	ارتباط ورزش و تغذیه سالم با گوارش و سلامت بدن
پزشکی کودکان	نخستین نویسنده مستقل در بیماری‌های کودکان؛ پایه‌گذار این شاخه پزشکی

شیمی و داروسازی

رازی تحصیل شیمی را پیش از پزشکی آغاز کرد و آثار چشم‌گیری در این حوزه به جا گذاشت. اصلی‌ترین سهم او در شیمی، طبقه‌بندی مواد و پایه‌گذاری اصول شیمی نوین است. با اینکه کیمیاگری را باور داشت، برخی کیمیاگران معاصر در ایران نوعی از تبدیل ناقص فلزات به طلا را «تبدل رازی» می‌نامند.

در کتاب سرّ الاسرار، او مواد را به دو دسته تقسیم می‌کند: فلز و شبه‌فلز (جسد و روح). برای مثال، جیوه را شبه‌فلز می‌دانست، اگرچه امروزه مشخص شده که فلز است.

رازی به توسعه روش‌های تقطیر و کاربردهای پزشکی الکل کمک کرد، اما برخلاف تصورات رایج، کاشف الکل نیست. او از الکل به عنوان حلال و مادهٔ دارویی استفاده می‌کرد

برخی کشفیات مهم رازی در شیمی و داروسازی عبارت‌اند از:

تولید اسید سولفوریک با استفاده از تأثیر محیط قلیایی بر کانه پیلیت

تولید اسید کلریدریک از واکنش آب‌آهک با نشادر (کلرید آمونیوم)

تولید استات مس (زنگار) برای شستشوی زخم‌ها از واکنش سرکه با مس

تولید اکسید آرسنیک یا «مرگ موش» از سوزاندن زرنیخ

استخراج اسید سیتریک از نارنج

نخستین کسی که داروهای سمی آلکالوئیدی ساخت و در درمان بیماران استفاده کرد

ارائه دستور تهیه صابون و گلیسیرین از روغن زیتون

 دستاوردهای رازی در شیمی و داروسازی

دستاورد / نوآوری	توضیح
طبقه‌بندی مواد	تقسیم مواد به فلز و شبه‌فلز
اسیدها	تولید اسید سولفوریک و اسید کلریدریک
ترکیبات دارویی	تولید استات مس، اکسید آرسنیک، داروهای آلکالوئیدی
اسیدهای طبیعی	استخراج اسید سیتریک از نارنج
الکل	تقطیر و استفاده پزشکی از اتانول
صابون و گلیسیرین	ارائه دستور ساخت و کاربردهای بهداشتی

فلسفه

رازی باور داشت که یک پزشک برجسته باید فیلسوف نیز باشد، همان‌گونه که جالینوس معتقد بود. او از فلسفهٔ ارسطویی-افلاطونی عصر خود پیروی نمی‌کرد و عقاید فلسفی خاص خود را داشت، به همین دلیل مورد انتقاد فلاسفهٔ هم‌عصر و بعدی قرار گرفت. رازی برجسته‌ترین چهرهٔ خردگرایی و تجربه‌گرایی در فرهنگ ایرانی محسوب می‌شود.

او در فلسفه به سقراط و افلاطون متمایل بود و از افکار هندی و مانوی نیز تأثیر پذیرفته بود، اما هرگز تسلیم افکار دیگران نمی‌شد و تنها پس از مشاهده و تجربه، نظر خود را بیان می‌کرد و خود را حق داشت که آراء دیگران را تغییر دهد یا تکمیل کند.

در نظر رازی، جهان جایگاه شر و رنج است و تنها راه رهایی از آن عقل و فلسفه است. نفس‌ها از طریق فلسفه می‌توانند از این رنج آزاد شوند. در فلسفهٔ اخلاق او، لذّت و رنج اهمیت ویژه‌ای دارد: لذّت به معنای راحتی از رنج است و رنج خروج از حالت طبیعی به واسطهٔ امری اثرگذار است؛ هر چیزی که سبب بازگشت به حالت طبیعی شود، لذّت ایجاد می‌کند.

ابن میمون دربارهٔ دیدگاه رازی در مورد رنج و شر می‌گوید که رازی معتقد بود:

«وجود انسان چیزی جز نقمت و شر عظیم نیست و برای اثبات این نظر، بلایا و سختی‌ها را بررسی می‌کند تا در برابر پندار اهل حق مقاومت کند که خداوند خیر محض است.»

رازی فلسفهٔ خود را بر مبانی ایرانی، بابلی و هندی بنا نهاد و نه تنها بر فرهنگ یونانی و اسلامی. یکی از مهم‌ترین پرسش‌های فلسفی او این بود: «اگر خدا خالق جهان است، چرا پیش از خلق جهان، جهان را خلق نکرد؟»

در مابعدالطبیعه، او به پنج اصل قدیمی یا ازلی باور داشت: خدا، نفس کلّی، مادّهٔ مطلق، مکان مطلق و زمان مطلق. از این رو، مسلمانان او را دهری می‌دانستند. رازی کیمیا را جدایی‌ناپذیر از فلسفه می‌دانست و معتقد بود که فیلسوف واقعی باید کیمیا بداند. وی نخستین کسی بود که تبدیل کیمیا به شیمی را با انکار اهمیت نمادین مواد آغاز کرد.

او نظریه‌ای پیشرفته دربارهٔ حرکت ارائه داد و برخلاف ارسطو معتقد بود که حرکت مستلزم محرک نیست و موجود جسمانی ذاتاً دارای حرکت است، دیدگاهی که بعدها توسط ملاصدرا در نظریه حرکت جوهری گسترش یافت. همچنین اشیاء را قابل تقلیل به ذرّات جزئی می‌دانست که خود غیرقابل تقسیم هستند.

رازی بحث عهد الهی و وجود شر را نیز مطرح کرد و معتقد بود که جهان بهترین جهان ممکن نیست، بنابراین شر از خیر پیشی می‌گیرد. او باور داشت که قدرت عقل برای رسیدن به حقیقت کافی است و هیچ فیلسوفی نیازی به وحی ندارد. این دیدگاه باعث شد که از سوی فلاسفه اسماعیلی، مانند ابوحاتم رازی، شدیداً مورد انتقاد قرار گیرد.

رازی امیال دنیوی را مانعی بر سر راه فلسفه می‌دانست و معتقد بود فیلسوف واقعی باید بر چنین امیالی غلبه کند. او عقل و استدلال در معنای یونانی را به عنوان هدیه‌ای الهی می‌ستود و احترام بسیاری برای فلاسفهٔ یونانی قائل بود، در عین حال خود را برابر با افلاطون و ارسطو می‌دانست.

با اینکه نفوذ فلسفی او در سده‌های بعد کمتر شد، سؤالات و بحث‌های فلسفی او، به ویژه در مناظرات با ابوحاتم رازی، نشان‌دهنده اهمیت و پیچیدگی دیدگاه‌هایش است.

کیهان‌شناسی

کیهان‌شناسی رازی بر پنج اصل ازلی استوار است: خالق، روح، فضا، زمان و ماده. او خدا را نوعی «خالق» می‌دانست که جهان را از هیچ ایجاد نمی‌کند، بلکه در آغاز، ماده‌ای پیش‌ماده شکل می‌گیرد که به شیوهٔ اتمی تصور می‌شود.

یادبودها

در ژوئن ۲۰۰۹، دولت جمهوری اسلامی ایران برای نمایش پیشرفت علمی و صلح‌آمیز، چهارتاقی دانشمندان ایرانی را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد. این چهارتاقی ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی است و مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی: خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابن سینا در آن قرار دارد.

انستیتو رازی در استان البرز و دانشگاه رازی در کرمانشاه به افتخار وی نام‌گذاری شده‌اند. همچنین بیمارستان رازی در تهران و روز ۵ شهریور (سال‌روز تولد رازی) به عنوان روز داروساز در ایران گرامی داشته می‌شوند.

آرامگاه رازی

محل دقیق دفن محمد بن زکریای رازی هنوز مورد بحث است.

برخی پژوهشگران مانند بیژن شهرامی احتمال می‌دهند که آرامگاه وی برج طغرل باشد.

احمد ابوحمزه محل دفن رازی را در امامزاده شعیب، فیروزآباد شهرری می‌داند.