امیرکبیر کی بود؟
میرزا محمدتقیخان فراهانی (۱۹ دی ۱۱۸۵ – ۲۰ دی ۱۲۳۰)، مشهور به امیرکبیر، نخستین صدراعظم ناصرالدینشاه از ۲۸ مهر ۱۲۲۷ تا ۲۲ آبان ۱۲۳۰ بود. او بنیانگذار دارالفنون، نخستین مرکز آموزش عالی ایران، و ناشر روزنامۀ وقایع اتفاقیه، دومین روزنامۀ فارسیزبان کشور، به شمار میرفت.
دوره صدارت و اصلاحات امیرکبیر
امیرکبیر طی ۳۹ ماه صدارت، مجموعهای از اصلاحات مالی و اداری را برای ایجاد نظم و ساماندهی شبکه قدرت اجرا کرد. این اصلاحات، منافع بسیاری از افراد بانفوذ دربار را تهدید کرد و موجب دشمنی آنان با او شد. در نهایت مهدعلیا (مادر شاه)، میرزا آقاخان نوری (معاون صدراعظم) و میرزا یوسفخان آشتیانی (حسابدار دربار)، با ایجاد سوءظن در شاه جوان، زمینه برکناری و تبعید او به کاشان را فراهم کردند و در ادامه، قتل او در حمام فین صورت گرفت.
برخورد با جنبش بابیه
از اقدامات مهم دوران صدارت امیرکبیر، صدور دستور تیرباران سیدعلیمحمد باب، رهبر جنبش بابیه در تبریز بود. سپس پیروان این جنبش که طرفدار نوسازی جامعه و کاهش نفوذ روحانیون بودند، سرکوب شدند.
کودکی و آغاز زندگی امیرکبیر
میرزا تقی فراهانی در ۱۹ دی ۱۱۸۵ خورشیدی در روستای هزاوه از توابع شهرستان اراک متولد شد. پدرش، کربلایی محمدقربان، به دلیل نزدیکی روستای مهرآباد ــ زادگاه خاندان قائممقام فراهانی ــ به خدمت میرزا عیسی (قائممقام اول) درآمد و سپس در دستگاه قائممقام ثانی به سمت ناظر آشپزخانه و در سالهای پایانی عمر بهعنوان قاپوچی مشغول شد. مادر امیر نیز فاطمه نام داشت و عمری طولانی کرد و مرگ هر دو فرزندش، محمدتقی و محمدحسن، را دید.
میرزا محمدتقیخان در خانه قائممقام رشد کرد و از همان دوران کودکی استعدادش جلب توجه کرد. گفته شده است که هنگام خواندن درسهای فرزندان قائممقام در اتاق معلم حضور مییافت و مطالب را از همانجا فرا میگرفت. زمانی که قائممقام برای آزمودن فرزندانش وارد شد، تنها میرزا تقی توانست پاسخ صحیح بدهد و همین موضوع باعث شد قائممقام به تربیت او توجه ویژهای نشان دهد. او بعدها در جوانی به سمت منشیگری قائممقام رسید و زمانی که میرزا ابوالقاسم قائممقام صدراعظم محمدشاه شد، میرزا تقیخان را برای ادامه آموزش به برادرزادهاش، میرزا اسحاق، سپرد.
نکات مهم دوران کودکی امیرکبیر
- تولد در خانوادهای خدمتگذار به خاندان قائممقام
- تربیت در خانه قائممقام و یادگیری غیررسمی از معلم فرزندان او
- کشف هوش و استعدادش توسط قائممقام پس از آزمودن کودکان
- آغاز مسیر اداری با سمت منشیگری در جوانی
ازدواجها و فرزندان امیرکبیر
امیرکبیر دو بار ازدواج کرد. همسر نخست او، جانجان خانم، دختر حاج شهبازخان و عموزادهاش بود. طبق نوشته پولاک، امیر در دوران صدارت از او جدا شد و جانجان خانم حدود سال ۱۲۴۸ در آذربایجان درگذشت.
همسر دوم او، ملکزاده خانم، تنها خواهر تنی ناصرالدینشاه و ملقب به عزتالدوله بود. این ازدواج در ۲۶ بهمن ۱۲۲۷ و به اشاره ناصرالدینشاه صورت گرفت. در نامهای که امیر به شاه نوشته بود، تأکید کرده که قصد نداشت در تهران تشکیل خانواده دهد، اما برای پیشبرد امور کشور این تصمیم را پذیرفت.
فرزندان امیرکبیر
فرزندان از جانجان خانم:
میرزا احمدخان ساعدالملک، امیرزاده خانم، سلطانه خانم
فرزندان از عزتالدوله:
تاجالملوک خانم، همدمالملوک خانم
اعضای خانواده امیرکبیر
| نام | نسبت | توضیح |
|---|---|---|
| جانجان خانم | همسر اول | دختر حاج شهبازخان؛ جدایی در دوران صدارت امیر |
| ملکزاده/عزتالدوله | همسر دوم | خواهر تنی ناصرالدینشاه؛ ازدواج در ۲۶ بهمن ۱۲۲۷ |
| میرزا احمدخان ساعدالملک | پسر | ازدواج با منورالسلطنه دختر فرمانفرمای بزرگ |
| تاجالملوک خانم | دختر | همسر مظفرالدینشاه و مادر محمدعلیشاه |
| همدمالملوک خانم | دختر | همسر مسعودمیرزا ظلالسلطان |
امیرکبیر پس از برکناری و تبعید به کاشان، در حمام فین به دستور ناصرالدینشاه به قتل رسید. پیکرش پس از مدتی به کربلا منتقل و همانجا دفن شد.
آغاز مأموریتهای سیاسی امیرکبیر
نخستین مأموریت سیاسی مهم میرزا تقیخان زمانی آغاز شد که پس از قتل سفیر روسیه در تهران، بهعنوان منشی دربار مأمور شد همراه خسرو میرزا برای عذرخواهی نزد نیکلای یکم، تزار روسیه، به سنپترزبورگ برود. او در این سفر، در سال ۱۲۴۴ قمری، حدود ۲۲ سال داشت.
مأموریت دیگر او زمانی صورت گرفت که وزیر نظام آذربایجان بود و همراه ناصرالدین میرزا، ولیعهد، برای دیدار با نیکلای یکم به ایروان رفت. نخستین مأموریت سیاسی بزرگ و اثرگذار او، ریاست هیئت نمایندگی ایران در کنفرانس ارزنهالروم در سال ۱۲۵۹ قمری برای حل اختلافات مرزی با عثمانی بود؛ مأموریتی که بیش از چهار سال طول کشید.
نکات مهم مأموریتهای اولیه امیرکبیر
- سفر به روسیه برای عذرخواهی رسمی بهعنوان منشی دربار
- شرکت در دیدار ولیعهد با نیکلای یکم در ایروان
- ریاست هیئت ایران در مذاکرات طولانی ارزنهالروم
- تثبیت اعتبار و جایگاه سیاسی در دستگاه دولت
فرمان محمدشاه پس از مأموریت ارزنهالروم
پس از پایان مأموریت ارزنهالروم، محمدشاه قاجار فرمانی صادر کرد که در آن شایستگی و کفایت میرزا تقیخان را ستود و به پاس خدماتش یک شمشیر مرصع به او بخشید. در این فرمان، شاه تأکید میکند که اهتمامات و تلاشهای او در حل اختلافات ایران و عثمانی مورد توجه سلطنت قرار گرفته است.
نقش امیرکبیر پس از مرگ محمدشاه
محمدشاه در چهارم سپتامبر ۱۸۴۸ درگذشت. با اعلام این خبر، مقدمات حرکت ناصرالدین میرزا از تبریز به تهران باید فراهم میشد. پیشکار شاه از عهده این کار برنیامد و میرزا تقیخان مأمور شد این انتقال را سامان دهد. او با استقراض ۳۰ هزار تومان از یک تاجر تبریزی و تهیه نیروی کافی، همراه شاه رهسپار تهران شد.
در این مدت، مخالفان امیر از جمله مهدعلیا و میرزا آقاخان نوری در تهران مشغول هماهنگی با سفارت انگلیس بودند. از سوی دیگر بعضی افراد مانند میرزا نصرالله صدرالممالک خود را شایسته صدارت میدانستند و علیه او دسیسه میکردند. بااینحال، پس از رسیدن شاه به تهران، بلافاصله میرزا تقیخان به مقام صدارت رسید و لقب امیرکبیر را دریافت کرد.
اقدامات مهم امیرکبیر در مسیر به صدارت
- تهیه هزینه و نیروی نظامی برای حرکت ولیعهد
- جلوگیری از ورود دوستان قدیمی شاه به تهران برای حفظ شأن سلطنت
- مقابله با دسیسههای درباریان
- جلب اعتماد کامل ناصرالدینشاه
تحولات کلیدی در مسیر صدارت امیرکبیر
| رویداد | سال/زمان | توضیح |
|---|---|---|
| مأموریت به روسیه | ۱۲۴۴ ق | همراه خسرو میرزا برای عذرخواهی رسمی |
| کنفرانس ارزنهالروم | ۱۲۵۹–۱۲۶۳ ق | ریاست هیئت ایران، چهار سال مذاکره |
| مرگ محمدشاه | ۱۸۴۸ م | آغاز نقشآفرینی سیاسی گسترده امیر |
| رسیدن ناصرالدین شاه به تهران | شش هفته بعد از حرکت | انتخاب امیر به مقام صدارت |
| صدارت امیر | ۲۲ ذیقعده ۱۲۶۴ ق | اعطای لقب امیرکبیر توسط شاه |
آغاز صدارت و چالشهای اولیه
پس از صدارت، نخستین شورش علیه او از سوی سربازان آذربایجانی پاسدار ارگ تهران تنها چهار ماه و نیم بعد از آغاز کار رخ داد. این آشوب به تحریک برخی درباریان بود. سربازان خانه امیر را محاصره کردند و خواستار عزل او شدند. فردای آن روز درگیری میان محافظان امیر و سربازان باعث کشته شدن دو تن از محافظان شد. با وساطت چند چهره از جمله میرزا ابوالقاسم امام جمعه و عباسقلیخان جوانشیر، شورش پایان یافت. مردم تهران نیز در حمایت از امیر دکانها را بستند و با آشوبگران مقابله کردند.
سیاست خارجی و ارتباط با اروپا
امیرکبیر برای ساماندهی روابط خارجی اهمیت زیادی قائل بود. او میرزا محمدعلیخان شیرازی را وزیر خارجه کرد و از سفرای خارجی خواست مکاتبات خود را تنها با وزارت خارجه انجام دهند. همچنین در لندن و سنپترزبورگ سفارتخانه دائمی ایجاد کرد و برای بهبود ارتباطات، گروهی از مترجمان تشکیل داد که میرزا ملکمخان از شناختهشدهترین آنها بود.
عنوانها و جایگاههای امیرکبیر
در طول زندگی سیاسی، امیرکبیر عناوین مختلفی را بنا بر مسئولیتهایش دریافت کرد. این عناوین نشاندهنده مسیر رشد اداری او از یک کارمند ساده تا عالیترین مقام اجرایی کشور است. همچنین او به دلیل ازدواج با عزتالدوله، شوهرخواهر ناصرالدینشاه نیز شد.
مهمترین عناوین امیرکبیر
- کربلایی محمدتقی
- میرزا محمدتقیخان
- مستوفی نظام
- وزیر نظام
- امیر نظام
- امیرکبیر
- امیراتباک اعظم
مسیر پیشرفت اداری امیرکبیر
| عنوان | جایگاه اداری | توضیح کوتاه |
|---|---|---|
| مستوفی نظام | مسئول امور مالی نظامی | نخستین مرحله ارتقای رسمی |
| وزیر نظام | وزیر و مدیر تشکیلات نظامی | افزایش نفوذ در دولت |
| امیر نظام | فرمانده کل نیروهای نظامی | تثبیت قدرت سیاسی |
| امیرکبیر | صدر اعظم ایران | بالاترین مقام اجرایی زمان |
| امیراتباک اعظم | لقب تشریفاتی | نشانه اوج اعتبار در دربار |
اقدامات و رویدادهای مهم امیرکبیر
تأسیس مدرسه دارالفنون
امیرکبیر از آغاز صدارت، کمبود جدی مراکز علمی و فرهنگی را یکی از دلایل عقبماندگی ایران میدانست. او معتقد بود که برای ایجاد تحول واقعی، باید نسل جوان ایران با علوم و پیشرفتهای روز دنیا آشنا شود. تجربههای او در دو سفر به روسیه باعث شد بهصورت عمیق با نظام آموزشی کشورهای اروپایی آشنا شود و به این نتیجه برسد که ایران باید از مدلهای آموزشی نوین بهره ببرد.
او دو راه پیش رو داشت:
- فرستادن گروهی از دانشجویان ایرانی به اروپا
- دعوت از استادان اروپایی برای آموزش در ایران
امیر با یک استدلال اقتصادی و فرهنگی مهم، راه دوم را انتخاب کرد. او میگفت:
«بهجای آنکه هزینه کنیم و تنها بیست محصل به اروپا بفرستیم، با همین بودجه چند معلم اروپایی دعوت کنیم تا دویست جوان ایرانی را در کشور آموزش دهند.»
نتیجه این تفکر، تأسیس نخستین مدرسه مدرن ایران یعنی دارالفنون بود. این مدرسه در زمان صدارت امیرکبیر و در هفت شعبه شکل گرفت و شاهزادگان قاجار جزو نخستین شاگردان آن بودند. در این مدرسه، آموزشهای نوینی ارائه میشد، از جمله:
- علوم مهندسی
- پزشکی و داروسازی
- دانشهای معدنی
- فنون نظامی
بسیاری از استادان دارالفنون از کشورهای اروپایی مانند اتریش، اسپانیا، فرانسه، ایتالیا و چند کشور دیگر انتخاب شده بودند.
اگرچه امیرکبیر هنگام افتتاح رسمی دارالفنون از صدارت برکنار و به کاشان تبعید شده بود، اما با وجود مخالفتهای متعدد میرزا آقاخان نوری، مدرسه به فعالیت خود ادامه داد و از پایههای نوسازی آموزشی ایران شد.
انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه
اولین شمارهٔ روزنامهٔ وقایع اتفاقیه در سال سوم سلطنت ناصرالدینشاه قاجار، برابر با ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی (۷ فوریه ۱۸۵۱ میلادی)، به کوشش امیرکبیر منتشر شد. این روزنامه یکی از نخستین نشریات رسمی ایران بود و نقش مهمی در اطلاعرسانی و فرهنگسازی ایفا کرد.
ویژگیها و محتوای روزنامه
اشتراک برای کارمندانی که بیش از ۲۰۰ تومان حقوق میگرفتند، اجباری بود.
اخبار داخلی شامل موارد زیر بود:
- رویدادهای دربار
- عزل و نصبها
- اعطای مقامها، نشانها و امتیازات
- اخبار شهرهای مختلف ایران نیز در برخی شمارهها منتشر میشد.
- اخبار خارجی شامل گزارشهایی از کشورهای اروپایی بود.
- صفحهای ویژه حوادث روزمره وجود داشت.
مشخصات روزنامه وقایع اتفاقیه
| ویژگی | توضیح |
|---|---|
| تاریخ انتشار | ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی / ۷ فوریه ۱۸۵۱ میلادی |
| مؤسس | امیرکبیر |
| اشتراک اجباری | کارمندان دولتی با حقوق بالای ۲۰۰ تومان |
| محتوای داخلی | دربار، عزل و نصب، اعطای مقام و نشان |
| محتوای خارجی | اخبار کشورهای اروپایی |
| صفحه حوادث | حوادث روزمره |
رخداد مهم پس از انتشار
کمتر از یک سال پس از انتشار شمارهٔ اول، در شمارهٔ ۴۹، خبری تحریفشده دربارهٔ مرگ امیرکبیر منتشر شد که باعث ایجاد شایعات و نگرانیهای عمومی شد.
رسیدگی به وضع مالیه در دوره صدارت امیرکبیر
امیرکبیر در دوران صدارت خود مبارزه گستردهای با فساد و رشوهخواری آغاز کرد و تلاش کرد نظام مالی کشور را سامان دهد. او دریافتیهای بیحساب و مواجب غیرضروری که از دستگاههای دولتی گرفته میشد را قطع کرد و سر و سامانی به حقوقها و مالیاتها داد.
اقدامات مهم مالی امیرکبیر
- کاهش حقوق شاه به دوهزار تومان در ماه و تعیین کارسازی ماهانه برای او
- قطع مواجب بیحسابی که توسط حاجی میرزا آقاسی برقرار شده بود
- سامان دادن قوانین مالیاتی و تعدیل صورت عواید و مخارج
- ضبط تیولهای تیولدارانی که حق دیوان را نمیدادند
- تعیین حقوق ثابت برای مأموران دولتی
- ممنوعیت هر نوع وجه غیرقانونی، هدیه و رشوه
اصلاحات مالی
- بهروزرسانی اطلاعات مالی و مالیاتی از دفاتر قدیمی
- قطع یا کاهش برخی مستمریها
- نقد کردن براتهای معوقه به قیمت پایینتر و جلوگیری از صدور براتهای بیاعتبار
- ممنوعیت طلب آذوقه و اموال از مردم توسط مأموران و سربازان (سیورسات)
- انتشار موارد تخلفات در روزنامهٔ دولتی برای آگاهی عمومی و تشویق گزارش تخلفات
وضعیت مالی کشور در آخرین سال صدارت امیرکبیر
| مورد | مقدار |
|---|---|
| درآمد خالص کشور | نزدیک به ۳ میلیون تومان |
| بیشترین عایدی مالیاتی | مالیات آذربایجان: ۶۲۰ هزار تومان |
| مجموع مخارج دولت | حدود ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان |
ویژگیهای اخلاقی و مدیریتی امیرکبیر در امور مالی
- عدم پذیرش هدیه شخصی و ممنوعیت دریافت هدیه توسط دولتیان
- پرداخت هزینه مأموریتها توسط دولت و تأمین آذوقه به قیمت روز
- تنبیه متخلفان در موارد تعدی سربازان و مأموران
- ایجاد نظم و شفافیت در امور مالی و جلوگیری از سوءاستفادههای دولتی
این اقدامات باعث شد نظام مالی ایران برای اولین بار بهصورت منظم و شفاف اداره شود و پایههای مبارزه با فساد در دولت قاجار گذاشته شود.
رفتار و اصلاحات اجتماعی
امیرکبیر معتقد بود القاب و عناوین رسمی باعث زیانهای اجتماعی میشوند و در نامیدن دیگران تنها به واژه «جناب» اکتفا میکرد، حتی نسبت به مقام صدر اعظم.
رفتار با مأموران و درباریان
امیرکبیر به رفتار مأموران و درباریان اهمیت ویژهای میداد و آن را سرمشق مردم میدانست. وی باور داشت مقام و شغل نباید موجب تعدی و ظلم به مردم شود.
نمونهای از رفتار او:
یک روز فردی نزد امیرکبیر شکایت کرد که یکی از مستخدمان بانفوذ آبدارخانه شاهی از او پول گرفته و بازنگردانده است. امیر فوراً مأموری فرستاد تا ظرف ۲ ساعت پول شاکی بازگردانده شود. مستخدم به سرعت اقدام کرد و بدهی پرداخت شد.
اصلاحات اجتماعی
- مبارزه با هرزگی، قمهکشی و لوطیگری که در زمان دولت پیشین رواج داشت
- کاهش خشونت و امنیت برای زنان و کودکان در سطح شهر
- ممنوعیت استفاده عملی از سلاح سرد و گرم و محدود کردن قمهکشی
- کاهش حقوق درباریان و شاهزادگان
تأثیر اقدامات:
با اجرای این اصلاحات، رفتارهای خشونتآمیز و استفاده از سلاح در میان مردم به مرور از بین رفت و امنیت عمومی افزایش یافت.
ایجاد قراولخانه
برای تقویت نظم و امنیت شهری، امیرکبیر دستور داد در تهران ۴۰ قراولخانه تأسیس شود و برای هر قراولخانه ۱۲ نگهبان تعیین شد.
اقدامات اجتماعی امیرکبیر
| اقدام | توضیح |
|---|---|
| محدود کردن القاب رسمی | استفاده از «جناب» برای همه |
| رفتار با مأموران | الزام به رعایت حقوق مردم و بازگرداندن بدهیها |
| اصلاحات اجتماعی | مقابله با هرزگی، قمهکشی و لوطیگری |
| کاهش خشونت درباریان | کم کردن حقوق و محدود کردن رفتارهای سوء |
| ایجاد قراولخانه | ۴۰ قراولخانه با ۱۲ نگهبان برای هرکدام |
اصلاحات ارتباطی، عمرانی و نظامی
پستخانه و چاپارخانه
امیرکبیر مشکل اصلی تجارت و ارتباط بین شهرها را نبود وسایل ارتباطی مؤثر میدانست. او در سال ۱۲۶۷ هجری قمری پستخانهای تأسیس کرد و برای حفاظت محمولههای پستی در راهها، قراولخانههایی ایجاد نمود. چاپارها دو بار در ماه به شهرهای مختلف مانند آذربایجان، مازندران، کرمان، خراسان، استرآباد و کرمانشاه رفت و آمد میکردند.
وی برای چاپارها مقرّری تعیین کرد تا پول اضافی درخواست نکنند و در نقاط مختلف منازل مخصوص برای آنها ساخت تا با آرامش و سرعت بیشتری مسافتها طی شود. به این ترتیب، مسیر تهران تا اصفهان تنها در سه روز طی میشد.
توسعه و آبادی اراضی
- ساخت سد در محل اتصال رود قرهچای و انار رود در قم
- ساخت پل بر روی رودخانه و ایجاد استحکاماتی برای عبور و مرور
- ساخت سد بر روی رودخانه گرگان زیر نظر مهندس میرزا حسن ظرف یک سال
مبارزه با شکنجه
- منع هرگونه آزار جسمی یا روحی برای اخذ اقرار یا شهادت
- تدوین آییننامهای در ربیعالثانی ۱۲۶۶ و ابلاغ آن به حاکمان مناطق
- اعلام اینکه مجازاتها باید متناسب با جرم باشند و اجرای آن طبق شرع و عرف
- اطلاعرسانی عمومی از طریق روزنامه برای آگاهی مردم
اصلاحات نظامی
امیرکبیر اصلاحات گستردهای در ارتش انجام داد و باور داشت کشوری قدرتمند است که ارتش نیرومندی داشته باشد. اقدامات او شامل موارد زیر بود:
اصلاحات نظامی
- وضع قوانین اخلاقی و رفتار مناسب سربازان و جلوگیری از تعرض به مردم
- برقراری حقوق معین برای افسران و سربازان
- ایجاد قورخانه و تأمین لباس به سبک ارتش اتریش
- تهیه کتب آموزشی و فنون نظامی
- ساخت ساختمانهای توپخانه و سربازخانه و استحکامات در شهرها
- اصلاح سیستم ارتش، حذف مشاغل بیفایده و برقراری شایستگی بهعنوان معیار ترفیع
- سرکشی صبحگاهی به سربازخانهها و بررسی حقوق و آموزشها
- تعیین پزشک برای بررسی سلامت افراد
- ایجاد کارگاههای تولید باروت و سرکشی به کارگاهها در نقاط مختلف
- نظمدهی به لباس سربازان با پارچه ایرانی
اصلاحات مهم امیرکبیر در بخش نظامی و ارتباطی
| حوزه | اقدام |
|---|---|
| پستخانه | تأسیس پستخانه و ایجاد چاپارخانه با مقرّری مشخص و منازل برای چاپارها |
| عمران | ساخت سد و پل بر رودخانهها، آبادی اراضی |
| مبارزه با شکنجه | تدوین آییننامه منع شکنجه و اطلاعرسانی به مردم |
| ارتش | وضع قوانین اخلاقی، حقوق ثابت، لباس و تجهیزات منظم، آموزش و سرکشی، تولید باروت و توپ، اصلاح نظام سازمانی |
اصلاحات مذهبی و برخورد با دگراندیشان
مبارزه با بستنشینی و قمهزنی
امیرکبیر بستنشینی را ممنوع کرد و دستور دستگیری هر فردی که از قانون فرار کند صادر شد.
قمهزنی و اصلاح امور روضهخوانی نیز مورد توجه او بود.
برخورد محترمانه با علمای مذهبی، اما مخالفت با روحانیونی که منافع دولت را تهدید میکردند.
مسائل مربوط به اقلیتها و بابیان
منداییان شوشتر
به دلیل آشوب محلی، بیش از ۸۰٪ جمعیت مندایی شوشتر مجبور به پذیرش اسلام شدند.
سرکوب بابیان
درگیریهای بابیان در قزوین، بابل، زنجان، نیریز و یزد باعث قتلعام چندین هزار نفر شد.
اولین اعدام بابیان، هفت نفر از طبقات بالای اجتماعی، توسط امیرکبیر انجام شد.
اعدام سید علیمحمد باب در تبریز، برای نمایش قدرت دولت و پایان نهضت اولیه بابیان بود.
دلایل و پیامدها
بابیان طرفدار نوگرایی دینی و اصلاح اجتماعی بودند.
امیرکبیر خواهان اصلاحات اقتدارگرایانه و سرکوب دگراندیشی بود.
سرکوب بابیان راه را برای تثبیت قدرت روحانیون شیعه در سیاست ایران هموار کرد.
اقدامات مذهبی و سرکوب دگراندیشی
| حوزه | اقدام امیرکبیر | پیامد |
|---|---|---|
| بستنشینی | ممنوعیت بستنشینی و دستگیری فراریان از قانون | مخالفت روحانیون |
| قمهزنی و روضهخوانی | ممنوعیت قمهزنی و اصلاح روضهخوانی | کاهش خشونت خیابانی |
| اقلیتها | اسلامآوردن اجباری منداییان شوشتر | حفظ نظم و جلوگیری از خونریزی |
| بابیان | سرکوب، اعدام پیروان برجسته و سید باب | از بین رفتن جنبش بابی، افزایش نفوذ روحانیون، تثبیت اقتدار دولت |
خاموش کردن شورش محمدحسن خان سالار
زمینه
محمدحسن خان سالار، والی خراسان و طرفدار جدایی خراسان از ایران بود.
او در زمان ناصرالدینشاه شورش کرد و مورد حمایت بریتانیا قرار داشت.
سالار به کمک کردهای قوچانی، سبزوار را گرفت و قصد حرکت به سمت تهران را داشت.
واکنش امیرکبیر
فراخواندن حمزه میرزا حشمتالدوله و جایگزینی سلطان مراد میرزا با فرمان حکومت خراسان.
رد دخالتهای خارجی و اصرار بر اطاعت از دولت مرکزی.
ارسال نورمحمد خان قاجار و سلیمان خان افشار برای مذاکره و تضعیف موقعیت سالار.
فرستادن چراغعلی خان کلهر برای مذاکرات و همزمان اعزام سپاهیان دولتی به مشهد.
نتایج
محاصره مشهد توسط نیروهای دولتی و تسلیم سالار و همدستانش.
اجرای وعده امیرکبیر: حفاظت از جان و مال مردم شهر.
دستگیری سالار و همدستانش و اجرای مجازات علیرغم فشار و حمایت نماینده بریتانیا.
سلطان مراد میرزا به لقب حسامالسلطنه رسید.
روند سرکوب شورش سالار
| مرحله | اقدام امیرکبیر | نتیجه |
|---|---|---|
| اعزام فرماندهان | سلطان مراد میرزا به خراسان، چراغعلی خان به مشهد | تقویت نیروهای دولتی |
| مذاکره و تضعیف | گفتگو با روحانیون و حامیان سالار | کاهش حمایت محلی از شورشیان |
| محاصره مشهد | سپاه دولت به مشهد وارد شد | تسلیم سالار و همدستانش |
| رعایت حقوق مردم | قول حفظ جان و مال مردم | اعتماد مردم به دولت، جلوگیری از غارت و خشونت |
سیاست خارجی امیرکبیر
اقدامات ساختاری
توسعه دستگاه وزارت امور خارجه و تربیت کادر دیپلماتیک.
تأسیس سفارتخانههای دائمی در:
- لندن
- سنپترزبورگ
ایجاد کنسولگری در:
- بمبئی
- عثمانی
- قفقاز
- تنظیم دفتر اسناد سیاسی و مدارک دیپلماتیک.
سیاست موازنهٔ منفی
امیرکبیر معتقد بود: «نه به روس، نه به انگلیس و نه به هیچ قدرت خارجی امتیاز داده شود.»
هدف: حفظ استقلال ایران و جلوگیری از نفوذ بیحد و حصر قدرتهای خارجی.
استثنا: در جریان حمله ترکمنها به آشوراده، فشار روسها باعث شد حاکم مازندران عزل شود و انگلیس امتیاز نظارت بر کشتیرانی جنوب را گرفت؛ با این حال، امیر شرط حضور ناظران ایرانی را در قرارداد گنجاند.
همکاری با سایر قدرتها
- جلب حمایت فرانسه و آمریکا برای کاهش نفوذ روس و انگلیس.
- امضای قرارداد سفارت و کنسولگری با آمریکا.
- قرارداد کشتیرانی با آمریکا با هدف تقویت استقلال و نظارت ایرانی.
سیاست خارجی امیرکبیر
| محور | اقدام | هدف |
|---|---|---|
| توسعه دیپلماتیک | تأسیس سفارت و کنسولگری، تربیت دیپلمات | تقویت روابط رسمی و مستقل |
| موازنه منفی | امتناع از دادن امتیاز به روس و انگلیس | حفظ استقلال ایران |
| همکاری با قدرتهای دیگر | قرارداد با فرانسه و آمریکا | کاهش نفوذ روس و انگلیس |
| مدیریت بحران | اعمال شرط حضور ناظران ایرانی در کشتیرانی جنوب | حفظ نظارت و منافع ملی |
امیرکبیر و روحانیت
رابطهٔ امیرکبیر با روحانیت خصمانه نبود.
شیخ عبدالحسین تهرانی: روحانی مورد اعتماد او در تهران که منصب قضا در پایتخت به وی سپرده شد.
میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران: مخالف امیرکبیر و دستداشت در قتل او.
عزل و قتل امیرکبیر
پیشزمینه
پس از مرگ محمدشاه (۱۴ شهریور ۱۲۲۷ / آگوست ۱۸۴۸)، امیرکبیر با تدارک لشکر و توپخانه، ناصرالدینشاه را بر تخت نشاند.
به او مقام امیرنظام (فرماندهی کل قوای نظامی) و سپس صدارت داده شد.
این تجمع قدرت در یک نفر در تاریخ قاجار بیسابقه بود؛ پیش از او، امور دیوانی و نظامی پراکنده بود.
دلایل سقوط
مخالفت اشراف و دیوانسالاران: کاهش مزایای درباریان و محدود کردن نفوذ بستگان شاه باعث ناراحتی آنان شد.
سه شخصیت اصلی مخالف:
- مهد علیا (نماینده اشراف قاجار)
- علی خان حاجبالدوله (فراش باشی دربار)
- میرزا آقاخان نوری (نائب امیرکبیر)
روش حکومت: برخورد سختگیرانه، اعدام در ملأ عام، سانسور، استفاده از مأموران خفیه نویس، که در نظر درباریان «حکومت وحشت» جلوه میکرد.
روابط خارجی: صادقانه و سختگیرانه با سفرای خارجی، که دوستی آنان را جلب نکرده بود.
ضعف شبکه خانوادگی: با وجود ازدواج با خواهر شاه، اصل و نسب محقر او باعث شد شبکه خویشاوندی قدرتمندی نداشته باشد.
در تابستان سال ۱۲۶۷ ه.ق (۱۸۴۹م)، امیرکبیر همراه ناصرالدینشاه به اصفهان سفر کرد. او درخواست کرد عباس میرزای سوم، برادر ناتنی و کوچک شاه، و مادرش خدیجه چهریقی، جزو همراهان باشند تا بتواند از موقعیت حساس جانشینی شاه محافظت کند و فضای مناسبی برای مدیریت روابط فراهم شود. امیرکبیر شاه را نصیحت میکرد با ملایمت با برادر ناتنی رفتار کند، ولی دشمنان این توصیهها را نشانه دلبستگی صدر اعظم به عباس میرزای کوچک تعبیر کردند.
در طول سفر، ارتباط نزدیک امیرکبیر با عباس میرزا و رفتار محرمانه او با خدیجه اعتماد شاه را به صدر اعظم تضعیف کرد. در بازگشت، شاه عباس میرزا را والی قم کرد، انتصابی که در واقع حکم تبعید داشت. امیرکبیر که غافلگیر شده بود، دستور داد عباس و مادرش پیش از موکب شاه به تهران برگردند. این مخالفت امیر با تصمیم شاه باعث خشم ناصرالدین شد و اولین تنش جدی میان شاه و صدر اعظم شکل گرفت.
لسان الملک سپهر درباره این واقعه نوشت: «این اولین فرزینبندی بود که در رقعهآجال میرزا تقی خان از شاه رخ نمود.»
مورخان قاجار روایت کردهاند که امیرکبیر قصد داشت عباس میرزا ولی عهد شود، هرچند صحت این ادعا مشخص نیست. با این حال، این جریان نشاندهنده هول و هراسی است که ذهن شاه جوان را آزار میداد. پس از بازگشت به تهران، امیرکبیر متوجه شد نفوذش بر شاه کاهش یافته است و شاه نگران بود صدر اعظم به کمک خارجیها قدرت واقعی را به دست آورد و برادر ناتنی را ولی عهد کند.
نکات کلیدی سفر اصفهان:
همراهی عباس میرزای سوم و مادرش به دستور امیرکبیر
نصیحت امیر به شاه برای رفتار ملایم با برادر ناتنی
انتصاب عباس میرزا به والی قم و مخالفت امیر با این حکم
کاهش اعتماد شاه نسبت به امیرکبیر
نگرانی شاه از احتمال تقویت نفوذ امیر و تغییر جانشینی
دستاوردها و پیامدها:
| رویداد | تأثیر |
|---|---|
| نصیحت به شاه در مورد عباس میرزا | تعبیر دشمنان به دلبستگی صدر اعظم |
| مخالفت با انتصاب والی قم | ایجاد خشم شاه و کاهش اعتماد |
| بازگشت عباس و مادرش به تهران پیش از موکب شاه | تنش مستقیم میان شاه و امیر |
| کاهش نفوذ امیر بر شاه | زمینهساز برنامه دشمنان برای سقوط امیر |
عزل از مقام صدارت
حضور امیرکبیر در دربار ناصرالدینشاه همواره با مخالفت گروهی از نزدیکان شاه مواجه بود. مهمترین مخالفان او عبارت بودند از:
مهد علیا، مادر شاه
اعتمادالدوله (میرزا آقاخان نوری)، نائب صدر اعظم
عدهای از درباریان و اشراف که منافع خود را در خطر میدیدند
این گروه با تهمتهایی چون «داعیه سلطنت» به امیرکبیر، زمینه صدور حکم عزل او را فراهم کردند.
در ۲۰ آبان ۱۲۳۰ ه.ق (دو ماه پیش از روز قتل امیرکبیر)، ناصرالدینشاه طی دستخطی رسمی امیرکبیر را از مقام صدارت عزل کرد. متن دستخط بدین شرح بود:
«چون صدارت عظمی و وزارت کبری زحمت زیاد دارد و تحمل این مشقت برای شما دشوار است، شما را از آن کار معاف کردیم. باید به کمال اطمینان مشغول امارت نظام باشید.»
نکات کلیدی عزل امیرکبیر:
- مخالفت نزدیکان شاه با حضور امیر در دربار
- اتهام «داعیه سلطنت» توسط مخالفان
- صدور دستخط رسمی عزل در ۲۰ آبان ۱۲۳۰
امیرکبیر به فعالیت نظامی و ارتش محدود شد
| عامل مخالفت | نقش و اثر |
|---|---|
| مهد علیا | فشار بر شاه برای کاهش نفوذ امیر |
| اعتمادالدوله | ایجاد تهمت و شایعات علیه امیر |
| سایر درباریان | همکاری برای محدود کردن قدرت صدر اعظم |
| دستور عزل شاه | پایان رسمی صدارت و تمرکز امیر بر امور نظامی |
پس از عزل از صدارت
بعد از عزل امیرکبیر، ناصرالدینشاه در وضعیت عاطفی پیچیدهای قرار گرفت و تلاش کرد با نامهها و هدایای خود، حمایت و محبتش نسبت به امیرکبیر را نشان دهد. در نامهای مورخ ۲۴ آبان، شاه نوشت:
«جناب امیرنظام به خدا قسم آنچه مینویسم عین واقعیت است. شما را قلباً دوست دارم و خداوند مرا مرگ دهد اگر بخواهم تا زندهام دست از شما بردارم…»
با این حال، امیرکبیر از صدور حکم عزل و صداقت شاه مطمئن نبود و خواستار ملاقات شد. شاه ملاقات را به فردای روز انتصاب میرزا آقاخان نوری موکول کرد و در نامهای دیگر نوشت:
«خدا شاهد است امروز که شما را نپذیرفتهام، شرمندهام… هر کس در حضور من از شما بد بگوید، حرامزادهام اگر نگذارمش جلوی توپ…»
امیرکبیر به دلایلی از جمله دلآزردگی و سوءظن، در مراسم سلام شاهانه شرکت نکرد. این بیاحترامی، فوران احساسات شاه را به دنبال داشت و باعث شد ناصرالدینشاه از او التزامنامهای دوازدهبندی درخواست کند که شامل تعهد کامل نسبت به مقام امیرنظامی و پذیرش فرمانهای شاه بود.
در این میان، میرزا آقاخان نوری به جای امیرکبیر شروع به عزل و نصبهای پررشوه و تبعیضآمیز کرد و در نامهای به شاه نوشت:
«… مردم بیسر و پا را با رشوه میخواهند صاحب منصب کنند. این غلام نمیتواند نظم دهد. بینظم کارها پیش نمیرود. فرمان دیروز باید باطل شود وگرنه همه مردم به خیالات خواهند افتاد…»
نکات کلیدی پس از عزل امیرکبیر:
- نامه محبتآمیز شاه به امیر و ارسال هدایای گرانبها
- تلاش امیر برای ملاقات و بررسی تصمیم شاه
- شرکت نکردن امیر در مراسم سلام شاهانه و تحریک سوءظن شاه
- الزام به امضای التزامنامه دوازدهبندی
شروع فساد اداری و رشوهخواری توسط میرزا آقاخان نوری
| رویداد | تاریخ یا زمان | پیامد |
|---|---|---|
| نامه محبتآمیز شاه | ۲۴ آبان ۱۲۳۰ | تلاش شاه برای حفظ ارتباط با امیر |
| درخواست ملاقات امیر | پس از دریافت نامه | تأکید بر اطمینان از تصمیم شاه |
| شرکت نکردن در مراسم سلام | بلافاصله پس از عزل | تحریک سوءظن شاه |
| التزامنامه دوازدهبندی | پس از بیاحترامی امیر | محدود کردن آزادی عمل امیر |
| عزل و نصبهای نوری | پس از عزل امیر | فساد و بینظمی در دستگاه اداری |
پس از عزل و پیشنهاد حکمرانی ولایات
یک روز پس از برکناری امیرکبیر از صدارت، میرزا آقاخان نوری که میدانست با حضور امیر در تهران و سمت امیرنظامی، برخورد بین او و امیر حتمی است، دستخطی به امیر نوشت. در این دستخط، امیر متعهد شد که در امور وزارت و عزل و نصبها دخالتی نکند. این دستخط هم به تأیید شاه رسید و هم توسط امیر امضا شد.
سه روز بعد، امیر در نامهای به شاه از انتصابات پررشوه و بیسروپا گله کرد و وضعیت امور لشکری را گزارش داد. اما فشارهای دربار و نوری ادامه داشت. مهد علیا و نوری که نمیخواستند حضور امیر در تهران قدرت آنها را به خطر اندازد، با همکاری شیل، وزیر مختار انگلیس، امیر و شاه را راضی کردند که امیر به حکومت کاشان منتقل شود.
در همین زمان، پرنس دالگوروکی، وزیر مختار روسیه، که از نفوذ انگلیس و قدرت گرفتن نوری نگران بود، به خانه امیر رفت و پیشنهاد کرد امیر تحتالحمایه روسیه شود، ولی امیر نپذیرفت. این ملاقات باعث شد مخالفان به شاه القا کنند که امیر ممکن است به سفارتها پناه ببرد. شاه، که از این واقعه به شدت ترسیده بود، امیر را از کلیه مناصبش عزل کرد و دو هفته بعد سمت امیرنظامی برای همیشه از سمتهای دولتی حذف شد. چند روز بعد، امیر همراه خانواده به فین کاشان منتقل شد.
پیشنهاد ولایات و واکنش امیر
بعد از این وقایع، نوری و درباریان پیشنهاد کردند که امیر به حکمرانی یکی از ولایات منصوب شود تا از مرکز قدرت دور بماند. ابتدا فارس، سپس اصفهان و قم پیشنهاد شد، اما امیر نپذیرفت، زیرا حضور در تهران و خشم شاه، جانش را در خطر میانداخت.
حمایت انگلیس: وزیر مختار انگلستان به میانجیگری پرداخت و مقرر شد که اگر امیرکبیر به کاشان برود، جان و مالش محفوظ باشد و حکمرانی بدون مزاحمت انجام شود. با این حال، شیل هیچگونه تضمین کتبی ارائه نداد و تنها نوری از وی اطمینان شفاهی گرفت.
نکات کلیدی:
- دستخط التزام امیر به عدم دخالت در وزارت و عزل و نصبها
- گلهمندی امیر از انتصابات بیسروپا و رشوهای
- نقش مهد علیا و نوری در انتقال امیر به ولایات
- تلاش روسیه برای جلب حمایت امیر و مخالفت او
- عزل کامل از امیرنظامی و انتقال به کاشان
میانجیگری انگلیس برای تضمین جان و مال امیر
| رویداد | تاریخ یا زمان | پیامد |
|---|---|---|
| دستخط التزام امیر | یک روز پس از عزل | جلوگیری از دخالت امیر در وزارت و انتصابات |
| نامه شکایت امیر | سه روز بعد | اعتراض به انتصابات پررشوه |
| پیشنهاد ولایات | پس از عزل | تلاش برای دور کردن امیر از مرکز قدرت |
| ملاقات وزیر مختار روسیه | همزمان با پیشنهاد ولایات | عدم پذیرش تحتالحمایه روسیه و ایجاد سوءظن شاه |
| عزل کامل امیرنظامی | دو هفته بعد | حذف همیشگی سمت امیرنظامی |
| انتقال به کاشان | چند روز پس از عزل | حکمرانی ولایتی با تضمین نسبی جان و مال |
دخالت وزیر مختار روسیه و محاصره خانه امیرکبیر
وزیر مختار روسیه وقتی فهمید امیرکبیر در حال پذیرش میانجیگری بریتانیاست، پیشنهادی وسوسهانگیز مطرح کرد: تحتالحمایگی بدون قید و شرط امپراتور روسیه. در این مرحله، سفارت بریتانیا کنار کشید و روسها خانه امیرکبیر، که مجاور سفارت بریتانیا بود و در آن زمان همسر شاه (همسر امیرکبیر) و مادر شاه حضور داشتند، را جز قلمرو سفارت اعلام کردند و با قزاقان، خانه را محاصره کردند.
این اقدام، هم از نظر سیاسی و هم از نظر شرافت و صیانت اندرون شاهی، ناصرالدینشاه را به شدت خشمگین کرد. نوری هشدار داد که این وضعیت میتوانست به شورش مردم تهران منجر شود. شاه حتی تصمیم گرفت شخصاً به منزل امیر برود و جان او را بگیرد. اما وزیر مختار روسیه عقبنشینی کرد و قزاقان خانه را ترک کردند. نهایتاً، امیرکبیر همان شب دستگیر و از خانهاش بیرون برده شد.
خلع کامل و تبعید به کاشان
روز بعد (۳۰ آبان)، امیرکبیر از تمامی مناصبش خلع شد و دو روز بعد به عنوان زندانی به کاشان منتقل شد. طول این تبعید ۴۰ روز بود و به نگهبانان دستور داده شده بود که با او با احترام رفتار کنند.
با این حال، همسر وزیر مختار انگلیس که در مسیر با کاروان امیر برخورد داشت، مینویسد که سرنوشت امیرکبیر به راحتی قابل پیشبینی بود. مخالفان دربار نیز نگران بودند که شاید شاه مجدداً به امیر توجه کند و او دوباره قدرت را به دست گیرد.
نکات کلیدی:
- پیشنهاد تحتالحمایگی روسیه و کنار رفتن بریتانیا
- محاصره خانه امیرکبیر توسط قزاقان روسی
- حضور خانواده شاه در منزل و تهدید حیثیت اندرونی
- تصمیم شاه برای اقدام مستقیم و عقبنشینی روسها
- دستگیری شبانه امیرکبیر
- خلع از تمامی مناصب و تبعید به کاشان با احترام نسبی
طول تبعید: ۴۰ روز
| رویداد | تاریخ | پیامد |
|---|---|---|
| پیشنهاد روسیه | قبل از ۳۰ آبان | تلاش برای جذب امیر تحتالحمایه روسیه |
| محاصره خانه امیر | همزمان با پیشنهاد روسیه | تحریک خشم شاه و خطر شورش مردم |
| دستگیری | شب قبل از ۳۰ آبان | خارج کردن امیر از خانه به دستور شاه |
| خلع از مناصب | ۳۰ آبان | حذف کامل از تمامی مناصب دولتی |
| تبعید به کاشان | ۲ آذر | تبعید ۴۰ روزه با دستور احترام به او |
قتل امیرکبیر در حمام فین کاشان
صبح روز شنبه ۲۰ دی ۱۲۳۰ ه.ق، خبر رسیدن پیک از تهران که فرمان وزارت و خلعت شاه را برای امیرکبیر میآورد، به گوش رسید. امیرکبیر که احتمالاً باور کرده بود خلعت آمده، به حمام رفت. حاج علی خان فراشباشی همراه با مأموران خود، چاپار دولتی را به داخل حمام برد تا همسر امیر از ماجرا مطلع نشود و دیگر ورودیها را بستند.
امیر خواست عزتالدوله را ملاقات کند و وصیت کند، اما این اجازه داده نشد. در ادامه، دلاک امیر رگهای بازوان او را برید و خون او بر زمین جاری شد. سپس میر غضب ناصرالدینشاه با چکمه ضربهای به میان دو کتف او زد و دستمالی به حلق او فرو کردند تا جان داد. پس از قتل، گروه مأموران با اسبهای تندرو به تهران بازگشتند.
نکات کلیدی
تاریخ قتل: ۲۰ دی ۱۲۳۰ ه.ق
محل: حمام فین کاشان
مأموران اجرا کننده: حاج علی خان فراشباشی و همراهان، دلاک، میر غضب ناصرالدینشاه
مکانیزم قتل: بریدن رگها، فشار بر حلق، ضربه با چکمه
تأثیر بر شاه: ناصرالدینشاه پس از قتل بسیار پشیمان شد و دیگر دستور به قتل رجال خود نداد
روایت ابجد
سال مرگ امیرکبیر (۱۲۶۸ ه.ق) در گفتگویی به صورت ابجد ذکر شده است:
پرسش: «کو امیر نظام؟»
پاسخ: «مردی بزرگ تمام شد»
در اصل قسمت «کو امیر نظام؟» بر حسب ابجد ۱۲۶۸ قمری محاسبه شده است.
| رویداد | تاریخ | توضیح |
|---|---|---|
| ورود پیک | ۲۰ دی ۱۲۳۰ | حامل فرمان وزارت و خلعت شاه |
| ورود به حمام فین | همان روز | امیرکبیر و چاپار دولتی در حمام |
| اقدامات فراشباشی | همان روز | محاصره حمام، جلوگیری از اطلاع همسر امیر |
| اجرای قتل | همان روز | بریدن رگها، فشار بر حلق، ضربه با چکمه |
| بازگشت مأموران | همان روز | بازگشت به تهران با اسبهای تندرو |
| تأثیر بر شاه | پس از واقعه | ناصرالدینشاه بسیار پشیمان شد و دستور قتل دیگران را لغو کرد |
دفن امیرکبیر
پس از قتل امیرکبیر، روز بعد جسد او در گورستان پشت مشهد کاشان (نزدیک امامزاده حبیب بن موسی) به خاک سپرده شد. چند ماه بعد، به اصرار همسرش عزتالدوله، کالبد او به کربلا منتقل شد و در اتاقی که به سوی حرم امام حسین باز میشد، دفن گردید.
بر دیوار آرامگاه در کاشان این رباعی نگاشته شده است:
نادانیِ شَه گِرِفت دامانِ اَمیر
تا نیشتَر آمَد به رَگ جانِ اَمیر
بَربَست سَعادَت را بَرویِ ما دَر
بُگشود چو جوی خون زِ شَریانِ اَمیر
وزن عروضی: «مَفعولُ مَفاعیلُ مَفاعیلُ فَعولُن»
مضمون: اشاره به بیعدالتی شاه و مظلومیت امیرکبیر
واکنشها
مطبوعات داخلی:
نشریهٔ هفتگی وقایع اتفاقیه که توسط خود امیر تأسیس شده بود، پنج روز پس از قتل، گزارش ورم شدید صورت و پاهای او را منتشر کرد و دو هفته بعد، مرگ رسمی او را اعلام نمود.
واکنشهای بینالمللی:
روسیه و انگلستان به شدت به قتل امیر اعتراض کردند. وزیر خارجه انگلستان نامهای شدیداللحنی نوشت و ترجمه آن در لندن منتشر شد. متن نامه بر «وحشیگری و بیرحمی قتل» تأکید داشت و هشدار داد که تکرار چنین رفتارهایی پذیرفتنی نیست.
وزارت خارجه روسیه نیز به مصلحتگزار ایران اعتراض کرد و تزار روسیه مراتب خشم خود را در دیدار با سفیر بریتانیا اعلام نمود و در سخنی موهن، ایرانیان را فاقد قانون و ایمان معرفی کرد.
خلاصه دفن و واکنشها
| رویداد | تاریخ | توضیحات |
|---|---|---|
| دفن اولیه | روز بعد از قتل | گورستان پشت مشهد کاشان، نزدیکی امامزاده حبیب بن موسی |
| انتقال به کربلا | چند ماه بعد | دفن در اتاقی که به سوی حرم امام حسین باز میشد |
| رباعی آرامگاه | پس از دفن | بیان مظلومیت و بیعدالتی شاه |
| گزارش مطبوعات داخلی | پنج روز و دو هفته بعد | انتشار اخبار وضعیت امیر و اعلام مرگ او |
| اعتراض انگلیس | پس از قتل | نامه شدیداللحنی به دولت ایران و انتشار ترجمه در لندن |
| اعتراض روسیه | پس از قتل | اعتراض وزارت خارجه و اعلام خشم تزار |
تصاویر و نقاشیهای امیرکبیر
نقاشی رنگ روغنی (۱۲۶۵ قمری)
حدود یک سال پس از انتصاب امیرکبیر به صدارت، نقاشی رنگ روغنی از او کشیده شد. روی نقاشی نوشته شده بود:
«بر حسب امر مبارک سرکار اقدس شهریاری روحنا فداه، تصویر جناب جلالت ماب، صاحب السیف و القلم، مقتدی الرجال و الامم، آصف الامجد الافخم الاجل الاکرم الاعظم، سرکار امیرکبیر میرزا تقیخان اداماللّه اقباله. جان نثار محمدابراهیم نقاشباشی ۱۲۶۵ [قمری]»
مالکیت: حسن رفاهی مهران (معتضد الدوله)
وضعیت کنونی: هدیه خانواده مالک به موزه کاخ گلستان
نقاشی ابوالحسن غفاری (۱۲۶۷ قمری)
این تصویر در جریان سفر به اصفهان کشیده شد. نکته جالب این است که نقاشی برای کتاب هزار و یک شب بود و هارون الرشید به شکل ناصرالدینشاه و جعفر برمکی به شکل امیرکبیر ترسیم شده است.
موضوع تصویر: اشاره به ماجرای عباس میرزا و منازعه امیرکبیر با شاه
وضعیت کنونی: تصویر آسیب دیده و بخشهایی از آن پاره شده است
تصویر بر اساس طرح ناصرالدینشاه
بیست و پنج سال پس از مرگ امیرکبیر، در کتاب مرآت البلدان منتشر شد. شاه شخصاً طرح صورت امیرکبیر را کشید و نقاشی با استفاده از آن آماده شد.
تفاوت: جزئیات صورت با نقاشی اولیه متفاوت است
هدف: حضور تصویر امیرکبیر در کتاب تاریخی یکصدمین سال حکومت قاجار
دیگر تصاویر
نقاشی آبرنگ کوچک از ابوالحسن غفاری: مردی در لباس قاجاری نشان داده شده است، برخی معتقدند امیرکبیر نیست.
عکسهای چاپی اخیر: برخی عکسهای قدیمی به نام امیرکبیر منتشر شدهاند، اما اصل آنها قابل تأیید نیست.
صنعت عکاسی در ایران: فتوگراف حرفهای در سال ۱۲۸۰ قمری (۱۵ سال پس از کشته شدن امیر) شروع به کار کرد.
خلاصه نقاشیها و تصاویر
| نوع اثر | سال قمری | هنرمند / نقاش | محل یا وضعیت نگهداری | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| نقاشی رنگروغن | ۱۲۶۵ | محمدابراهیم نقاشباشی | کاخ گلستان | خلقشده یک سال پس از صدارت؛ رسمیترین و معتبرترین تصویر او |
| نقاشی ابوالحسن غفاری | ۱۲۶۷ | ابوالحسن غفاری | آسیبدیده | مربوط به سفر اصفهان؛ ترکیبی داستانی با روایتهای هزار و یکشب |
| طرح ناصرالدینشاه | ۱۲۹۳ | ناصرالدینشاه | کتاب «مرآتالبلدان» | مبتنی بر طرح شاه؛ چهرهپردازی متفاوت نسبت به تصاویر رسمی |
| نقاشی آبرنگ کوچک | نامشخص | ابوالحسن غفاری | نامشخص | انتساب آن به امیر محل اختلاف است |
| عکسهای چاپی | ۱۲۸۰ به بعد | نامشخص | نامعتبر | عکسهایی برگرفته از نقاشیهای قدیمی؛ ارزش تاریخی و استنادی کم |
امیرکبیر در سینما و تلویزیون
شخصیت تاریخی امیرکبیر، به عنوان یکی از شخصیتهای برجسته تاریخ ایران، در چندین اثر سینمایی و تلویزیونی به تصویر کشیده شده است. این بازتابها در آثار مختلف هنری باعث شدهاند که این شخصیت در دنیای هنر و رسانهها حضور پررنگی داشته باشد. در زیر، برخی از آثار برجستهای که نقش امیرکبیر در آنها به نمایش درآمده، آمده است:
1. مجموعههای تلویزیونی
سلطان صاحبقران: ناصر ملکمطیعی در نقش امیرکبیر بازی کرد.
امیرکبیر: سعید نیکپور در نقش امیرکبیر ظاهر شد.
سالهای مشروطه: محمد صادقی در نقش امیرکبیر ایفای نقش کرد.
قبله عالم: محمدرضا علیمردانی به عنوان صداپیشه امیرکبیر حضور داشت.
جیران (قسمت اول): این قسمت از سریال به محوریت قتل امیرکبیر اختصاص دارد و در سکانسی کوتاه، امیرکبیر در خواب شاه حضور پیدا میکند.
2. فیلمهای سینمایی
ناصرالدینشاه آکتور سینما: داریوش ارجمند نقش امیرکبیر را بازی کرد.
سمفونی نهم: پژمان بازغی در این فیلم نقش امیرکبیر را به عهده داشت.
3. تئاتر و مستند
تئاتر خاطرات و کابوسهای یک جامهدار: مهدی سلطانی در این تئاتر از زندگی و قتل میرزا تقی خان فراهانی نقش امیرکبیر را ایفا کرد.
مستند امیرکبیر در خون: در این مستند، که توسط سجاد باغ شیخی ساخته شده، رضا نوروزی نقش امیرکبیر را بازی کرده است.
روز ملی توسعه
روز ۲۰ دی ماه که همزمان با زادروز و سالروز درگذشت امیرکبیر است، به عنوان «روز ملی توسعه» نامگذاری شده است. این روز به پاس تلاشهای امیرکبیر در جهت پیشرفت و توسعه کشور، به عنوان نماد تلاش برای توسعه پایدار در ایران انتخاب شده است.
در این راستا، در ششمین همایش مرزهای دانش توسعه، به ابتکار اندیشمندان حوزه توسعه مانند محسن رنانی، این روز به عنوان روز ملی توسعه اعلام شد. این مراسم با حضور پژوهشگران، فرهنگیان و مسئولان در باغ فین کاشان برگزار شد و لوح یادبود روز ملی توسعه، مزین به تمثال امیرکبیر، در این باغ نصب گردید. همچنین، تمبر ویژه روز ملی توسعه از سوی شرکت پست جمهوری اسلامی ایران رونمایی و به مهر پست ممهور شد.
رنانی در این مراسم توضیح داد که علیرغم این که معمولاً روز ملی توسعه باید در ماههای بهاری باشد، با توجه به این که امیرکبیر در ۲۰ دی ماه به دنیا آمده و در همان روز نیز به شهادت رسید، این روز به عنوان روز ملی توسعه انتخاب شده است.
چهرههای شاخصی که امیرکبیر را در هنرهای نمایشی به تصویر کشیدهاند
| اثر هنری | نقش امیرکبیر | بازیگر/صداپیشه |
|---|---|---|
| سلطان صاحبقران | امیرکبیر | ناصر ملکمطیعی |
| امیرکبیر (مجموعه تلویزیونی) | امیرکبیر | سعید نیکپور |
| ناصرالدینشاه آکتور سینما | امیرکبیر | داریوش ارجمند |
| سالهای مشروطه | امیرکبیر | محمد صادقی |
| سمفونی نهم | امیرکبیر | پژمان بازغی |
| قبله عالم | امیرکبیر (صداپیشگی) | محمدرضا علیمردانی |
| جیران (قسمت اول) | امیرکبیر (ظاهر کوتاه) | – |
| تئاتر خاطرات و کابوسهای یک جامهدار | امیرکبیر | مهدی سلطانی |
| مستند امیرکبیر در خون | امیرکبیر | رضا نوروزی |
نمایش تبلیغات شما در تمام صفحات داخلی وبسایت به همراه دریافت لینک فالو برای بهبود سئو سایت تان. برای مشاوره و رزرو روی لینک زیر کلیک کنید