جنگل‌ های هیرکانی؛ گنجینه‌ ای سبز و کهن در ایران

جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی (Hirxāni) که با نام جنگل‌های مختلط خزری–هیرکانی نیز شناخته می‌شوند، یکی از ارزشمندترین زیست‌منطقه‌های جهان در کرانه جنوبی دریای خزر و دامنه‌های شمالی البرز هستند. این پهنه جنگلی حدود ۵۵٬۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و نزدیک به ۷ درصد از گستره ایران را تشکیل می‌دهد. جنگل‌ها از «پارک ملی هیرکان» در جمهوری آذربایجان آغاز شده و تا استان خراسان شمالی امتداد می‌یابند.

در جدول زیر، میزان پوشش هر استان از این جنگل‌ها مشخص شده است:

این جنگل‌ها میزبان تنوع زیستی کم‌نظیری هستند. تاکنون ۲۹۶ گونه پرنده، ۹۸ گونه پستاندار و حدود ۱۵۰ گونه گیاهی بومی مانند شمشاد و انجیلی در این منطقه شناسایی شده است. با این حال، بیش از ۵۱ درصد این پوشش گیاهی در گذر زمان از بین رفته و تنها ۱۰٫۳ درصد از آن تحت حفاظت رسمی قرار دارد.

برای آشنایی بهتر با ویژگی‌های این جنگل باستانی، برخی نکات مهم آن در قالب فهرست زیر آورده شده است:

• قدمت آن‌ها به بیش از چند میلیون سال پیش بازمی‌گردد.
• از کهن‌ترین جنگل‌های پهن‌برگ جهان به‌شمار می‌روند.
• در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.
• نقش مهمی در تنظیم اقلیم منطقه دارند.

در ایران، حفاظت از جنگل‌های هیرکانی به‌طور مشترک توسط یگان حفاظت منابع طبیعی، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی انجام می‌شود.

نام

واژه «هِیرکانی» شکل یونانی‌شده واژه «وَرکانه» در فارسی باستان است. این نام در فارسی نو به «گرگان» تبدیل شده است. در فرگرد نخست وندیداد، اصل واژه به‌صورت «وَهَرکانه» آمده و از آن به‌عنوان نهمین سرزمینی که اهورامزدا آفریده یاد شده است. این واژه در یونانی به «هِیرکانیا» تلفظ شده و جنگل‌های هیرکانی نیز نام خود را از همین ریشه گرفته‌اند.

در زبان‌های ایرانی، «وَرک» به معنی «گرگ» است و نام امروزی گرگان نیز برگرفته از همین واژه و به‌معنی «سرزمین گرگ‌ها» است.

برای شناخت بهتر ریشه نام، جدول زیر آورده شده است:

تاریخچه جنگل های هیرکانی

این جنگل‌ها با قدمتی بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال (دوره پالئوژن) از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به‌شمار می‌آیند و از آن‌ها به‌عنوان «موزه طبیعی» یاد می‌شود. در گذشته، بیشتر نواحی معتدل نیم‌کره شمالی توسط جنگل‌هایی از این نوع پوشیده بودند.

در دوره یخبندان کواترنری، وسعت جنگل‌های هیرکانی کاهش یافت، اما پس از پایان عصر یخبندان دوباره گسترش پیدا کرد. مهم‌ترین نکات درباره تاریخ این جنگل‌ها عبارت‌اند از:

قدمت آن‌ها به قبل از عصر یخبندان می‌رسد.

یکی از معدود جنگل‌های باستانی باقی‌مانده روی زمین هستند.

تغییرات اقلیمی دوران یخبندان مستقیماً بر اندازه و پراکندگی آن‌ها اثر گذاشت.

ثبت جهانی جنگل های هیرکانی

در ۲۱ تیر ۱۳۸۵، جمهوری آذربایجان برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) درخواست رسمی ارائه کرد. پس از بررسی کارشناسان، مشخص شد که با توجه به سهم بسیار کم آذربایجان (حدود ۲۰ هزار هکتار) در برابر سهم گسترده ایران (حدود ۲ میلیون هکتار)، امکان ثبت این اثر به‌صورت مستقل و تنها به نام آذربایجان وجود ندارد.

پس از این نتیجه‌گیری، ایران پیشنهاد ثبت مشترک این اثر طبیعی را مطرح کرد؛ اما این موضوع به دلیل اختلافات موجود میان دو کشور با بن‌بست روبه‌رو شد. یکی از موارد اختلاف، ترتیب قرارگیری نام کشورها در اسناد یونسکو بود. بر اساس قوانین یونسکو، کشورهای دارای میراث مشترک باید در فهرست‌ها براساس حروف الفبا معرفی شوند، اما ایران معتقد بود که سهم ناچیز آذربایجان نسبت به سهم گسترده ایران، قابل مقایسه نیست و نباید تنها بر اساس حروف الفبا، ترتیب نام‌ها مشخص شود.

در نهایت، طبق اعلام دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران، در چهل و سومین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در باکو، جنگل‌های هیرکانی — که از جنگل فندقلو در شهرستان نمین استان اردبیل تا گلیداغ در شرق استان گلستان امتداد دارند — با رأی مثبت اعضای کمیته، در ۱۴ تیر ۱۳۹۸ در فهرست میراث جهانی ثبت شدند.

این اثر، بیست‌وچهارمین میراث تاریخی و طبیعی ایران در فهرست جهانی یونسکو به شمار می‌آید.

جغرافیا

بوم‌ناحیه هیرکانی در ایران به‌صورت نواری طولانی میان ساحل جنوبی دریای خزر و دامنه‌های شمالی رشته‌کوه البرز امتداد یافته است. این جنگل‌ها بخش‌هایی از پنج استان ایران را دربر می‌گیرند که از شرق به غرب عبارت‌اند از:

• استان خراسان شمالی
• استان گلستان (جنوب، جنوب‌غرب و بخش‌هایی از دشت گرگان با وسعت ۴۲۱٬۳۷۳ هکتار)
• استان مازندران
• استان گیلان
• استان اردبیل

پارک ملی گلستان در محدوده استان‌های گلستان و مازندران قرار دارد. وسعت جنگل‌های هیرکانی در استان مازندران حدود ۹۶۵٬۰۰۰ هکتار برآورد می‌شود که از این میزان:

در این منطقه، حوضه‌های آبخیز جنگلی کجور، دوهزار و سه‌هزار در استان‌های مازندران و گیلان قرار دارند. این جنگل‌ها در سه درجه طبقه‌بندی می‌شوند که مساحت هر گروه به ترتیب زیر است:

• درجه یک: ۱۰۷٬۸۹۴ هکتار
• درجه دو: ۱۸۲٬۷۵۸ هکتار
• درجه سه: ۲۱۱٬۹۷۲ هکتار

کاربری‌های این جنگل‌ها نیز شامل ۱۸۴٬۲۰۲ مترمکعب بهره‌برداری تجاری و ۱۲۶٬۱۷۳ مترمکعب بهره‌برداری غیرتجاری است. حوضه‌های جنگلی ماسوله، قلعه‌رودخان و آستارا نیز در استان گیلان و اردبیل قرار دارند. در ارتفاعات جنوبی، پوشش جنگلی به‌تدریج به استپ‌های جنگلی رشته‌کوه البرز تبدیل می‌شود.

در جنوب‌شرقی جمهوری آذربایجان، جنگل‌های هیرکانی از جلگه پست لنکران تا کوه‌های تالش ادامه می‌یابند.

این بوم‌ناحیه در ارتفاعات پایین دارای اقلیم نیمه‌حاره‌ای مرطوب، در ارتفاعات میانی دارای اقلیم اقیانوسی و در مناطق کوهستانی دارای اقلیم قاره‌ای مرطوب است. تابستان‌ها مرطوب ولی کم‌بارش‌اند و رشته‌کوه البرز با گیراندازی رطوبت و بارش، نقش مهمی در سرسبزی این منطقه ایفا می‌کند.

میزان بارش سالانه از ۹۰۰ میلی‌متر در شرق تا ۱٬۶۰۰ میلی‌متر در غرب متغیر است؛ همین بارش فراوان، جنگل‌های هیرکانی را به منطقه‌ای بسیار سرسبزتر از نواحی بیابانی، نیمه‌بیابانی و استپی اطراف آن تبدیل کرده است.

گیاهان

بیش از ۳۲۰۰ گونه گیاهی و ۴۴ درصد آوندداران ایران در جنگل‌های هیرکانی زندگی می‌کنند. پوشش گیاهی این منطقه از نوع پهن‌برگ خزان‌دار معتدل است. حدود ۳۲٫۷ درصد از حجم جنگل‌های هیرکانی را راش شرقی تشکیل می‌دهد و یکی از ویژگی‌های مهم آن، کمبود درختان مخروطی است. گونه‌های مخروطی موجود تنها به‌صورت بقایای پراکنده دیده می‌شوند.

گونه‌های مخروطی باقی‌مانده در هیرکانی

• سرخدار اروپایی
• ارس
• سرو مدیترانه‌ای
• سرو خمره‌ای

در گذشته، دشت‌های ساحلی دریای خزر پوشیده از گونه‌هایی مانند بلندمازو، شمشاد جنگلی، توسکای سیاه، توسکای ییلاقی، سپیدار و لرگ بوده‌اند؛ اما امروزه بخش زیادی از این جنگل‌ها به‌علت توسعه شهری و کشاورزی از بین رفته‌اند.

دامنه‌های پایین‌تر کوه‌های تالش و البرز، در ارتفاع کمتر از ۷۰۰ متر، محل رویش جنگل‌های مرطوب متراکم با گونه‌های زیر هستند:

• بلندمازو
• ممرز اروپایی
• انجیلی
• درخت آزاد
• شب‌خسب
• خرمندی
• درختچه‌هایی مانند خاس، کوله‌خاس گرگانی، شابیزک نوشهری، ازملک و داردوست

یکی از گونه‌های شاخص این نواحی، چوب‌آهن ایرانی است که در کوه‌های تالش و شمال ایران می‌روید و به‌ویژه توده‌های خالص آن با شاخه‌های گلسنگ‌پوش، نمایی چشمگیر ایجاد می‌کنند. برگ‌های این درخت در پاییز به رنگ یاسی کم‌رنگ درمی‌آیند.

در ارتفاعات ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ متر، راش شرقی گونه غالب است و به‌صورت خالص یا مختلط با دیگر درختان سخت‌چوب رشد می‌کند. گونه‌های همراه آن شامل بلندمازو، آوری، ممرز، لور و شاه‌بلوط شیرین هستند.

برای درک بهتر پراکنش پوشش گیاهی، جدول زیر ارائه می‌شود:

در مناطق کوهستانی مرتفع و پهنه‌های زیرآلپی نیز، ترکیبی از بلوط قفقازی، ممرز شرقی و درختچه‌زارهایی از گونه‌های بومی مانند لیلکی، پلت، شیردار، ون، ملچ، گیلاس خودرو و نمدار برگ‌درشت دیده می‌شود.

جانوران

جنگل‌های هیرکانی زیستگاه ۵۸ گونه پرنده و ۵۸ گونه پستاندار هستند. ببر هیرکانی پیش از انقراض، یکی از شکارگران مهم این زیست‌بوم بود و نقش کلیدی در زنجیره غذایی منطقه داشت. از پستانداران بزرگ باقی‌مانده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. پستانداران شاخص
2. پلنگ ایرانی/قفقازی
3. سیاه‌گوش اوراسیایی
4. خرس قهوه‌ای
5. گراز
6. گرگ
7. شغال طلایی
8. گربه جنگلی
9. رودک قفقازی
10. شنگ اوراسیایی

این جنگل‌ها همچنین زیستگاه مهم پرندگان مهاجر هستند و مسیر استراحت سبز بین مرکز و شمال روسیه و آفریقا را فراهم می‌کنند. برخی از گونه‌های پرنده شاخص عبارتند از:

1. غاز خاکستری
2. غاز پیشانی‌سفید بزرگ
3. زنگوله‌بال
4. اکراس سیاه
5. کفچه‌نوک اوراسیایی
6. حواصیل شب تاج‌سیاه
7. عروس‌غاز
8. شاهین بحری
9. پلیکان خاکستری
10. گاوچرانک غربی
11. حواصیل زرد
12. فلامینگوی بزرگ
13. اردک سرسفید
14. کبک دری

برای درک بهتر، جدول زیر پراکنش جانوران مهم این زیست‌بوم را نشان می‌دهد:

گونه‌های بوم‌زاد

جنگل‌های هیرکانی به عنوان پناهگاهی برای گونه‌های خاص بومی در مواجهه با تغییرات آب و هوایی عمل می‌کنند. برخی از مهم‌ترین گونه‌های بوم‌زاد این منطقه عبارتند از:

فهرست گونه‌های شاخص

اشگول ایرانی: گونه‌ای بوم‌زاد که در اثر تغییرات آب و هوایی اواسط میوسن و تکه‌تکه شدن جمعیت اجدادی خود در این جنگل‌ها تکامل یافته است.

خفاش مایوتیس هیرکانی: گونه‌ای بومی که تنها در این زیست‌بوم یافت می‌شود.

حشره‌خوار دورنگ: دارای اصل و نسب منحصر به فرد که حدود یک میلیون سال پیش از اجداد دیگر جدا شد.

سمندر جویباری ایران: سمندر آبی بومی مناطق پر بارش هیرکانی که لاروهای خود را در نهرهای دائمی و جنگلی پرورش می‌دهد. این گونه به دلیل قطع درختان، توسعه کشاورزی و گسترش شهری در معرض خطر زیستگاه است.

برای درک بهتر، جدول زیر خلاصه‌ای از گونه‌های بوم‌زاد و ویژگی‌های مهم آن‌ها را نشان می‌دهد:

فاجعه نابودی بافت هیرکانی

در چند دهه اخیر، فشارهای انسانی و عوامل طبیعی موجب تخریب گسترده جنگل‌های هیرکانی شده است. مهم‌ترین عامل‌ها شامل تصرف غیرقانونی زمین، ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه، گردشگری ناسالم و آسیب‌های اقلیمی است. این روند، تنوع گیاهی و جانوری منطقه را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.

مهم‌ترین عوامل تخریب جنگل‌های هیرکانی

• تصرف غیرقانونی و ویلاسازی (به‌ویژه ساخت‌وسازهای سبک رومی)
• توسعه سریع و ناپایدار عمرانی و گردشگری
• کمپ‌های غیرقانونی و تورهای آفرود آسیب‌زا
• چرای بی‌رویه دام
• قاچاق خاک
• آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی
• طوفان‌ها و بادهای شدید بالای ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت، به‌ویژه در مناطق دارای بهره‌برداری چوب

در راستای جلوگیری از تخریب بیشتر، سازمان حفاظت محیط زیست ایران و برنامه عمران ملل متحد یک برنامه پنج‌ساله مشترک برای حفظ تنوع زیستی هیرکان آغاز کرده‌اند.

جدول زیر خلاصه‌ای از عوامل تخریب و تأثیرات آن‌ها را نشان می‌دهد:

تخریب نهادینه‌شده

در برخی نواحی مانند اشکاردشت و شهرک نواب در اطراف چالوس، نمونه‌هایی از تخریب نهادینه‌شده جنگل‌های هیرکانی مشاهده می‌شود. این مناطق که تا چند سال پیش در نقشه‌های رسمی به‌عنوان عرصه جنگلی ثبت شده بودند، اکنون به دلیل ساخت‌وسازها و تغییر کاربری‌های پنهان، سیمای طبیعی خود را به‌شدت از دست داده‌اند.

این مسئله بخشی از روند گسترده نابودی جنگل‌های هیرکانی است. بنا بر گزارش‌های محیط‌زیستی، سالانه حدود ۶۳ هزار هکتار از این جنگل‌ها در ایران از بین می‌رود. علت‌های اصلی عبارتند از:

• تغییر کاربری زمین
• ساخت‌وساز غیرمجاز
• برداشت غیرقانونی چوب و خاک
• جاده‌سازی
• انتقال منابع آبی

جدول زیر خلاصه‌ای از میزان و نوع تخریب نهادینه‌شده را نشان می‌دهد:

پرونده تصرف ۵۶۰۰ هکتاری جنگل‌های هیرکانی

در مرداد ۱۳۹۹، خبر تصرف ۵۶۰۰ هکتار از جنگل‌های هیرکانی منتشر شد. فردی با استناد به سندی که گفته می‌شود به دوره قاجار بازمی‌گردد، مالک بخشی وسیع از جنگل‌های بکر کشور در روستای آق مشهد ساری اعلام شد و از سازمان جنگل‌ها مجوز قطع درخت درخواست کرده بود.

مدیرکل دفتر حقوقی سازمان جنگل‌ها اعلام کرد که مالکیت برای جنگل خلاف فقه، شرع و قانون است و خواستار ورود رئیس قوه قضاییه به این پرونده شد. سازمان جنگل‌ها نیز با استناد به قانون ملی شدن جنگل‌ها و مراتع کشور (۱۳۴۱)، جنگل‌های مورد مناقشه در آق مشهد ساری را به عنوان اراضی ملی اعلام کرده بود.

عوامل و ابعاد پرونده:

• سند مالکیت قدیمی (دوره قاجار)
• درخواست مجوز قطع درخت از سازمان جنگل‌ها
• ورود سازمان جنگل‌ها و تأکید بر قانون ملی شدن جنگل‌ها

درخواست ورود قوه قضاییه به موضوع

قطع درختان و نهال‌های جنگل الیمالات

در آخرین روزهای بهمن ۱۴۰۲، حدود یک و نیم هکتار از عرصه‌های جنگلی منطقه الیمالات شهرستان نور، به بهانه ایجاد پارکینگ برای طرح گردشگری، قطع شد. به گفته برخی منابع آگاه، در این عملیات حدود چهار هزار اصله درخت و نهال جنگلی از بین رفت. بومیان منطقه اعلام کرده‌اند که این تعداد درختان جنگل هیرکانی واقع در غرب مازندران برای ایجاد جاده دسترسی و توقفگاه خودروی طرح گردشگری سد الیمالات قطع شده‌اند.

عوامل و ابعاد موضوع:

• قطع حدود ۴۰۰۰ درخت و نهال جنگلی
• تخریب عرصه‌های جنگلی به مساحت ۱٫۵ هکتار

ایجاد جاده دسترسی و پارکینگ طرح گردشگری

آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی

در آبان ۱۴۰۴، آتش‌سوزی گسترده‌ای در جنگل‌های هیرکانی آغاز شد و تا اوایل آذر ۱۴۰۴ ادامه داشت. برخی مقامات ایران احتمال عمدی بودن و دخالت عوامل انسانی در این حادثه را مطرح کرده‌اند. این آتش‌سوزی حدود ۴۰ هکتار از جنگل‌ها را در بر گرفت.

نکات مهم:

• زمان وقوع: آبان تا اوایل آذر ۱۴۰۴
• وسعت تخریب: حدود ۴۰ هکتار
• احتمال دخالت انسانی و عمدی بودن حادثه

مناطق حفاظت‌شده جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی به دلیل تنوع بالای گونه‌ها و بومی بودن آن‌ها، یکی از مناطق منحصربه‌فرد برای حفاظت از گونه‌های گیاهی و جانوری محسوب می‌شوند. با این حال، تبدیل جنگل‌ها به مزارع چای، سبزیجات، میوه و تاک، جنگل‌داری ناپایدار و شکار غیرقانونی از جمله تهدیدهای اصلی این زیست‌بوم هستند.

مناطق حفاظت‌شده در ایران

• پارک ملی گلستان
• منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما
• منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی
• منطقه حفاظت‌شده لیسار
• منطقه حفاظت‌شده سیاه‌کشیم
• پناهگاه حیات وحش دودانگه و چهاردانگه
• منطقه حفاظت‌شده پرور
• پناهگاه حیات وحش سمسکنده
• شبه‌جزیره میانکاله
• پناهگاه حیات وحش دشت ناز
• پناهگاه حیات وحش سلکه
• منطقه حفاظت‌شده خشکه‌داران
• بخش‌هایی از منطقه هزارجریب نکا
• جنگل فندقلو در استان اردبیل

مناطق حفاظت‌شده در جمهوری آذربایجان

• پارک ملی آب‌شوران
• ذخیره‌گاه دولتی قزل‌آغاج – ۸۸٫۴ کیلومتر مربع (۳۴٫۱ مایل مربع)
• پارک ملی هیرکان – ۴۲۷٫۹۷ کیلومتر مربع (۱۶۵٫۲۴ مایل مربع)