ابن‌ سینا؛ استاد منطق، فلسفه و طب در قرون وسطی

ابن‌سینا

ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی بن سینا، مشهور به ابوعلی سینا، پورسینا و شیخ‌الرئیس (حدود ۹۸۰ تا ۱۰۳۷ میلادی / ۳۷۰ تا ۴۲۸ قمری)، یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان، پزشکان و دانشمندان ایرانی است. او از چهره‌های تأثیرگذار در تاریخ علم و فلسفه به‌شمار می‌رود و به‌ویژه آثارش در حوزه‌های فلسفه و پزشکی شهرت جهانی دارد.

از مهم‌ترین آثار ابن‌سینا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کتاب شفا (دانشنامه‌ای جامع در فلسفه و علوم)
• دانشنامه علائی
• القانون فی الطب (از معروف‌ترین کتاب‌های تاریخ پزشکی)

جدول آثار شاخص ابن‌سینا

نام اثر	موضوع	توضیح کوتاه
کتاب شفا	فلسفه و علوم طبیعی	یکی از بزرگ‌ترین دایرةالمعارف‌های علمی در جهان اسلام
دانشنامه علائی	فلسفه و منطق	تألیف به زبان فارسی و ویژه علاءالدوله کاکویه
القانون فی الطب	پزشکی	مرجع اصلی علم طب در شرق و غرب برای قرن‌ها

ابن‌سینا از کودکی نبوغی کم‌نظیر داشت و در جوانی از پزشکان و دانشمندان برجسته دربار نوح سامانی در بخارا بود. پس از سقوط سامانیان و نزدیک شدن سپاه سلطان محمود غزنوی، به گرگانج خوارزم رفت و سپس در گرگان و ری به خدمت امیران آل زیار و آل بویه درآمد. در نهایت، مدتی وزیر شمس‌الدوله دیلمی در همدان شد و پس از فراز و نشیب‌های بسیار، در خدمت علاءالدوله کاکویه در اصفهان درگذشت.

در حوزه منطق، ابن‌سینا با ابداع نظریه‌های «قیاس اقترانی شرطی» و «موجهات زمانی»، گامی فراتر از منطق ارسطویی برداشت و نظامی تازه موسوم به منطق سینوی را پایه‌گذاری کرد؛ این نظام بعداً توسط خواجه نصیرالدین طوسی تکمیل شد.

در فلسفه، او کوشید میان دین و فلسفه سازگاری ایجاد کند. ابن‌سینا مفاهیمی مانند واجب‌الوجود، رابطه ذات و صفات خدا، خلود نفس و مسئله شر را با استدلال‌های عقلانی بررسی کرد و دیدگاه‌های تازه‌ای در این زمینه‌ها ارائه داد.

او بیش از ۴۵۰ کتاب در زمینه‌های مختلف، از پزشکی و فلسفه تا ریاضیات و موسیقی نگاشت. جرج سارتن در کتاب تاریخ علم، ابن‌سینا را یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان جهان و مشهورترین دانشمند سرزمین ایران معرفی می‌کند.

تأثیر فلسفی او بر اندیشمندانی چون ملاصدرا، توماس آکوئیناس و دکارت نیز انکارناپذیر است. مکتب سینوی در تمدن اسلامی و همچنین در فلسفه قرون‌وسطی اروپا جایگاهی ویژه دارد.

در ایران، زادروز ابن‌سینا (۱ شهریور) به‌پاس خدمات او به علم و انسان، به‌عنوان روز پزشک نام‌گذاری شده است.

آرامگاه بوعلی‌سینا در میدان بوعلی سینا در مرکز شهر همدان واقع شده است.

منبع‌شناسی زندگانی ابن‌سینا

نخستین منبع دربارهٔ زندگانی ابن‌سینا، نوشتهٔ خود اوست و بخش دوم آن را شاگردش ابوعبید جوزجانی نگاشته است. این دو نوشته بعدها به‌عنوان «سرگذشت» یا «سیرهٔ ابن‌سینا» شناخته شدند.

قدیمی‌ترین نسخهٔ موجود از این سرگذشت در کتاب تَتِمة صِوان‌الحکمة اثر ابوالحسن بیهقی دیده می‌شود که دربردارندهٔ اطلاعات تازه‌ای نیز دربارهٔ زندگی ابن‌سینا است. افزون بر آن، دو روایت دیگر از زندگی او در آثار زیر آمده‌اند:

• عیون الأنباء اثر ابن ابی‌اصیبعه
• تاریخ الحکماء اثر جمال‌الدین قفطی

هر دو منبع، بر پایهٔ روایت جوزجانی از ابن‌سینا نوشته شده‌اند، هرچند تفاوت‌هایی میان آن‌ها دیده می‌شود.

جدول منابع اصلی زندگانی ابن‌سینا

نام اثر	نویسنده	دوره تاریخی	توضیح کوتاه
تَتِمة صِوان‌الحکمة	ابوالحسن بیهقی	قرن ۵ هجری	کهن‌ترین متن موجود از سرگذشت ابن‌سینا
عیون الأنباء	ابن ابی‌اصیبعه	قرن ۷ هجری	روایت پزشکی و تاریخی از زندگی ابن‌سینا
تاریخ الحکماء	جمال‌الدین قفطی	قرن ۷ هجری	گزارش فلسفی و مقایسه‌ای از حکمای اسلام
وفیات الأعیان	ابن خلّکان	قرن ۷ هجری	نقل مطالب تازه بر پایهٔ نوشتهٔ بیهقی

ابن خلّکان نیز در وفیات الأعیان از روایت بیهقی بهره برده و مطالبی را آورده است که در آثار ابن ابی‌اصیبعه و قفطی دیده نمی‌شود.

چند قرن بعد، احمد فؤاد اهوانی نسخه‌ای از سرگذشت ابن‌سینا را در حاشیهٔ دست‌نوشته‌ای از نزهة الأرواح تألیف شهرزوری کشف کرد. این نسخه در سال ۷۵۴ ق / ۱۳۵۳ م توسط یحیی بن احمد کاشی نوشته شده بود. اهوانی این متن را به اشتباه نوشتهٔ کاشی پنداشت و در سال ۱۹۵۲ م، هم‌زمان با هزارهٔ تولد ابن‌سینا، آن را با عنوان نُکَتٌ فی أحوال الشیخ‌الرئیس ابن‌سینا در قاهره منتشر کرد.

در سال ۱۹۷۴ م، ویلیام گُلمَن با بررسی چند نسخهٔ خطی، این سرگذشت را به‌صورت انتقادی تصحیح و همراه با ترجمهٔ انگلیسی منتشر کرد. این نسخه، دقیق‌ترین متن موجود از سرگذشت ابن‌سینا به‌شمار می‌آید.

با این حال، مانفرد اولمان در نقد خود در مجلهٔ آلمانی اسلام (۱۹۷۵ م)، به برخی خطاهای خوانش و ترجمه در نسخهٔ گُلمَن اشاره کرده است.

زندگی ابن‌سینا

نام اصلی ابن‌سینا، حسین بن عبدالله بن حسن بن علی بن سینا بود. چون پدرش عبدالله فرزند «سینا» بود، او را «ابن‌سینا» یا «ابوعلی سینا» خواندند.
پدرش عبدالله، اهل بلخ بود و در زمان نوح دوم سامانی از بلخ به بخارا آمد و در ادارهٔ دارایی روستای «خرمیثن» مشغول به کار شد. سپس با ستاره، دختری از روستای «افشنه» ازدواج کرد و حاصل این ازدواج، حسین (ابن‌سینا) بود.

پدر و برادر ابن‌سینا تحت تأثیر افکار اسماعیلیه قرار داشتند، اما او از پیروی آن‌ها خودداری کرد. نبوغ شگفت‌انگیز او از کودکی آشکار بود، به‌طوری‌که در ۱۴سالگی از آموزگاران خود پیشی گرفت.

او علم منطق را نزد ابوعبدالله ناتلی آموخت و در علوم طبیعی و داروسازی نیز به مطالعهٔ مستقل پرداخت. پزشکان زمان، از دستورکارهای او بهره می‌بردند. هرچند در فهم مابعدالطبیعهٔ ارسطو دچار مشکل شد، اما با مطالعهٔ کتاب اغراض مابعدالطبیعهٔ فارابی توانست مفاهیم فلسفی آن را درک کند.

در جوانی، امیر نوح سامانی را از بیماری سختی نجات داد و در نتیجه اجازه یافت از کتابخانهٔ سلطنتی سامانیان استفاده کند. در ۱۸سالگی، بر اغلب علوم زمان خود مسلط شده بود و پیشرفت‌های بعدی‌اش را مدیون استدلال‌های شخصی و تلاش بی‌وقفه می‌دانست.

مراحل مهم زندگی ابن‌سینا

• تولد: در روستای افشنه در ماه صفر سال ۳۷۰ قمری
• تحصیل در بخارا: یادگیری قرآن و ادب از کودکی
• شاگردی نزد ناتلی: آموزش منطق و هندسه
• مطالعهٔ فلسفه و طب: خودآموزی و تسلط سریع بر علوم طبیعی
• درمان نوح سامانی: موجب دسترسی به کتابخانهٔ سلطنتی شد
• مهاجرت‌ها: از بخارا به گرگانج، سپس جرجان، ری، قزوین، همدان و در نهایت اصفهان
• وزارت در همدان: خدمت به شمس‌الدوله دیلمی
• زندانی‌شدن و نگارش آثار: تألیف سه کتاب در زندان
• پناه‌بردن به علاءالدوله: در اصفهان تکمیل کتاب «شفا»
• درگذشت: سال ۴۲۸ قمری در سفر به همدان

گفتار شاگردش ابوعبید جوزجانی

جوزجانی روایت می‌کند که پس از دیدار با استاد در جرجان، تا پایان عمر در خدمتش ماند. او از سفرها، وزارت، زندان و آثار علمی ابن‌سینا گزارش داده و تأکید می‌کند که استادش حتی در سخت‌ترین شرایط، مطالعه و نگارش را رها نکرد.

ابن‌سینا پس از زندان، مدتی در همدان اقامت داشت و سپس با لباس درویشان به‌صورت پنهانی به اصفهان رفت. در آنجا علاءالدوله از او استقبال کرد و تا پایان عمر، او را در سفر و جنگ همراه خود داشت. ابن‌سینا در همان دوران کتاب شفا را تکمیل کرد و سرانجام در سال ۴۲۸ قمری درگذشت و در همدان به خاک سپرده شد.

مذهب و باورهای ابن‌سینا

دربارهٔ مذهب ابن‌سینا اختلاف نظر وجود دارد. برخی او را سنی حنفی دانسته‌اند، و برخی دیگر شیعه دوازده‌امامی یا اسماعیلی مذهب معرفی کرده‌اند. با این حال، مسلمان بودن او قطعی است و آثارش ریشه در جهان‌بینی اسلامی دارد.

دیدگاه	مذهب نسبت‌داده‌شده	پژوهشگر یا منبع
سنی حنفی	بر پایهٔ تحلیل دیمیتری گوتاس	گوتاس
اسماعیلی	به‌دلیل تأثیرات فکری خانواده‌اش	برخی مورخان
شیعه دوازده‌امامی	بر اساس نوشته‌های کلامی و فلسفی	گروهی از محققان اسلامی
مسلمان بدون وابستگی مذهبی خاص	به دلیل گرایش فلسفی آزادانه	دیدگاه‌های جدید فلسفه‌پژوهان

مهاجرت از گرگانج به جرجان (۴۰۲–۴۰۳ هجری / ۱۰۱۲–۱۰۱۳ میلادی)

در سال ۴۰۲ هجری، ابن‌سینا گرگانج را ترک کرد تا دوست نزدیکش کاووس بن وشمگیر دیلمی از آل زیار را ملاقات کند. در مسیر این سفر، او از شهرهای زیر گذشت:

• نسا
• ابیورد
• طوس
• سمنگان
• جاجرم
• و نهایتاً به جرجان رسید.

جدول وقایع مهم سفر به جرجان

سال هجری	سال میلادی	رویداد	توضیح کوتاه
۴۰۲	۱۰۱۲	ترک گرگانج	حرکت به سوی جرجان برای دیدار دوست نزدیک
زمستان ۴۰۳	ژانویه–مارس ۱۰۱۳	درگذشت قابوس	علت مرگ ممکن است مسائل سیاسی بوده باشد
۴۰۳	۱۰۱۳	اقامت در جرجان	ابن‌سینا در خانه یکی از دوستان صمیمی ساکن شد و ابوعبید جوزجانی را ملاقات کرد
۴۰۳	۱۰۱۳	خدمت به منوچهر بن کاووس	آغاز همکاری کوتاه مدت با حکمران آل زیار

ابن‌سینا در طی این سفر مدت زیادی در هیچ شهری توقف نکرد و پس از رسیدن به جرجان، تنها مدت کوتاهی اقامت داشت تا مقدمات خدمت به منوچهر بن کاووس فراهم شود. در همین مدت، جوزجانی با او آشنا شد و بعدها شاگرد و همراه همیشگی‌اش شد.

مهاجرت‌ها و زندگی سیاسی ابن‌سینا

۱. در ری (۴۰۴–۴۰۵ هجری / ۱۰۱۴–۱۰۱۵ میلادی)

ابن‌سینا پس از جرجان به ری رفت و در دستگاه حکومتی مجدالدوله رستم از آل بویه وارد شد. مادر مجدالدوله، سیده، نفوذ زیادی در تصمیم‌گیری‌های حکومتی داشت. ابن‌سینا با مهارت پزشکی خود، بر نخبگان مشاور مجدالدوله پیشی گرفت و به او نزدیک شد. او مجدالدوله را که مبتلا به مالیخولیا بود درمان کرد.

۲. در همدان (۴۰۵–۴۱۵ هجری / ۱۰۱۵–۱۰۲۴ میلادی)

پس از حملهٔ شمس‌الدوله به ری، ابن‌سینا به دلایل نامعلوم ابتدا به قزوین و سپس به همدان رفت.

او برای درمان شمس‌الدوله احضار شد و به اجبار وزیر همدان شد تا مرگ شمس‌الدوله در سال ۴۱۲ هجری (۱۰۲۱ میلادی).

ابن‌سینا یک بار با لشکریان امیر درگیر شد.

پس از مرگ شمس‌الدوله، سماءالدوله جای او را گرفت و ابن‌سینا تمایلی به ادامهٔ خدمت نداشت.

او به صورت پنهانی با علاءالدوله حاکم آل کاکویه مکاتبه کرد.

دیوان آل بویه به او ظنین شدند و به اتهام خیانت در قلعه فرجان زندانی شد.

ابن‌سینا ۴ ماه در زندان بود تا اینکه علاءالدوله به همدان تاخت و او را آزاد کرد.

پیشنهاد منصبی از علاءالدوله را نپذیرفت و با لباس صوفیان به اصفهان مهاجرت کرد.

۳. در اصفهان (۴۱۵–۴۲۸ هجری / ۱۰۲۴–۱۰۳۷ میلادی)

ابن‌سینا توسط علاءالدوله با احترام پذیرفته شد و در اصفهان سکنی گزید.

سال‌های پایانی عمر خود را در خدمت او گذراند و در بیشتر سفرهایش همراه وی بود.

در یکی از سفرها در سال ۴۲۸ هجری به همدان رفت و در همان شهر درگذشت.

جدول خلاصه مهاجرت‌ها و فعالیت‌های سیاسی ابن‌سینا

سال هجری	سال میلادی	رویداد	توضیح کوتاه
۴۰۲	۱۰۱۲	ترک گرگانج	حرکت به سوی جرجان برای دیدار دوست نزدیک
زمستان ۴۰۳	ژانویه–مارس ۱۰۱۳	درگذشت قابوس	علت مرگ ممکن است مسائل سیاسی بوده باشد
۴۰۳	۱۰۱۳	اقامت در جرجان	ابن‌سینا در خانه یکی از دوستان صمیمی ساکن شد و ابوعبید جوزجانی را ملاقات کرد
۴۰۳	۱۰۱۳	خدمت به منوچهر بن کاووس	آغاز همکاری کوتاه مدت با حکمران آل زیار

نکات مهم

• ابن‌سینا در تمام مسیرها پزشکی و فلسفه را همزمان ادامه داد.
• او در شرایط سخت (زندان و مهاجرت) همچنان به نگارش و تدریس علم مشغول بود.
• مهارت پزشکی، کلید ارتباطات سیاسی و علمی او بود و به اعتبارش در دربارها کمک می‌کرد.

پایان زندگی ابن‌سینا

ابن‌سینا در سفر به همدان مبتلا به قولنج شد، بیماری که پیش‌تر نیز با آن مواجه شده بود. او در روز ۲ تیر ۴۱۶ هجری شمسی درگذشت و در همدان به خاک سپرده شد. علت دقیق مرگ مشخص نیست، اما برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند که ممکن است سرطان روده بزرگ، آمیبیاز یا بیماری‌های دیگر موجب مرگش شده باشد.

روایتی از شاگردش ابوعبید جوزجانی نیز موجود است که علت مرگ او را زیاده‌روی در شهوات ذکر می‌کند. با این حال، به دلیل اینکه زندگی‌نامه ابن‌سینا پس از مرگ او نوشته شده و نسخه‌ای انتقادی از آن هنوز منتشر نشده، این روایت دارای ابهامات است.

آرامگاه ابن‌سینا

• ابن‌سینا در همان محل مرگش، یعنی همدان دفن شد.
• آرامگاه بوعلی‌سینا یکی از میدان‌های اصلی همدان است.
• طراحی آرامگاه در سال ۱۳۲۷ خورشیدی توسط هوشنگ سیحون برنده مسابقه طراحی شد.

اطراف آرامگاه:

1. ضلع شمالی و جنوبی: خیابان بوعلی سینای شمالی و جنوبی
2. ضلع شرقی: بلوار آیت‌الله مدنی
3. ضلع غربی: بلوار خواجه رشید

در مجاورت آرامگاه، مدفن شاعر مشهور عارف قزوینی نیز قرار دارد.

جدول خلاصه پایان زندگی و آرامگاه

موضوع	جزئیات
تاریخ مرگ	۲ تیر ۴۱۶ هجری شمسی
محل مرگ	همدان
علت احتمالی	قولنج، سرطان روده بزرگ، آمیبیاز، یا بیماری‌های دیگر
روایت شاگرد	زیاده‌روی در شهوات (ابوعبید جوزجانی)
آرامگاه	همدان، میدان بوعلی‌سینا
طراح آرامگاه	هوشنگ سیحون، سال ۱۳۲۷ خورشیدی
ویژگی‌ها	دو خیابان بوعلی‌سینای شمالی و جنوبی، بلوار آیت‌الله مدنی (شرق)، بلوار خواجه رشید (غرب)
مدفن مجاور	شاعر عارف قزوینی

ابن‌سینا و ازدواج

در منابع تاریخی هیچ گزارش قطعی دربارهٔ ازدواج ابن‌سینا وجود ندارد. تنها روایت‌های پراکنده حاکی از آن است که:

گفته شده او با دختری به نام یاسمین ازدواج کرده که کنیز فراری خلیفه بغداد بوده است.

این ازدواج دیری نپایید و ادامه پیدا نکرد.

به طور کلی، زندگی خصوصی و خانوادگی ابن‌سینا به دلیل تمرکز منابع تاریخی بر علم و فلسفه او، کمتر ثبت شده است.

ابن‌سینا فیلسوف

ابن‌سینا پیرو فلسفه ارسطو بود و از این نظر شباهت زیادی به استادش فارابی داشت. برخی ویژگی‌های مهم فلسفی او:

فهرست نکات کلیدی فلسفه ابن‌سینا

منطق و نفس: مبحث منطق و نفس او برگرفته از آثار ارسطو و شارحانش مانند اسکندر افرودیسی و ثامیسطیوس بود.

تغییر نگرش در پایان عمر: هرچه به پایان عمر نزدیک می‌شد، فاصله‌اش از ارسطو بیشتر شد و به افلاطون، فلوطین و عرفان نزدیک شد.

آثار تمثیلی و متافیزیک: داستان‌های تمثیلی و کتاب منطق المشرقین که پایان عمر تحریر شد، نشان‌دهنده گرایش او به فلسفه عرفانی بود.

وضعیت کتاب منطق المشرقین: امروزه تنها پیش‌گفتار این کتاب در دسترس است، که حتی در آن ابن‌سینا آثار دوران ارسطویی خود مانند شفا و نجات را نقد یا انکار می‌کند.

جدول تطبیقی فلسفه ابن‌سینا

دوره زندگی	گرایش فلسفی	آثار شاخص	یادداشت‌ها
جوانی و میانسالی	پیرو فلسفه ارسطو	شفا، نجات	تمرکز بر منطق و نفس ارسطویی
پایان عمر	نزدیک به افلاطون و عرفان	منطق المشرقین، داستان‌های تمثیلی	فاصله گرفتن از ارسطو، گرایش به فلسفه عرفانی و معنوی

آثار ابن‌سینا

ابن‌سینا، مانند دیگر دانشمندان ایرانی دورهٔ خود، بیشتر آثارش را به زبان عربی نوشت، زیرا عربی زبان علمی رایج در آن زمان بود. بعدها برخی از آثار او به زبان‌های دیگر، از جمله فارسی ترجمه شدند.

کتاب قانون در طب: مشهورترین اثر پزشکی اوست که عبدالرحمن شرفکندی آن را به فارسی برگردانده است.

مخارج الحروف یا اسباب حدوث الحروف: کتابی دربارهٔ آواشناسی و تولید آواهای زبان عربی که ترجمه فارسی آن توسط پرویز ناتل خانلری انجام شده است.

آثار فارسی ابن‌سینا

ابن‌سینا در ادبیات فارسی نیز مهارت داشته و بیش از ۲۰ اثر فارسی از او به یادگار مانده است. مهم‌ترین آثار فارسی او:

• دانشنامه علائی
• رگ‌شناسی (رساله نبض)

آثار فارسی او با ایجاز و اختصار کامل نوشته شده و او برای بیان مفاهیم نو، واژه‌سازی کرده است.

واژه‌سازی ابن‌سینا

بر اساس پژوهش‌های دکتر محمد معین و سید محمد مشکات، شمار واژگان نوآورانه ابن‌سینا در دانشنامه علائی و رگ‌شناسی، ۱۰۳۹ واژه است.

نمونه‌هایی از واژه‌های آفریدهٔ ابن‌سینا

بُرینش → قطع (ریاضی و اندازه‌گیری)

پذیرا → قابل (فلسفه)

روان → نفس

سربه‌سر → مساوی

کرده → مفعول

کُنا → فاعل

گداخته → مایع

مایگی → مادیّت

نهاد → وضع

یکی‌ای → وحدت

افکندنِ گمان → تولیدِ شک

ایستادگی به‌خودی‌خود → قائمِ بالذات

بالش → نمو (از بالیدن)

بَستَناکی → انجماد

بهره‌پذیر → قابل قسمت

بی‌گسستگی → لاینقطع

پیداگر، پیوندپذیر

جانِ سخن گویا → نفسِ ناطقه

جنبایی → حرکت

جنبش‌دار

جنبشِ راست → حرکت مستقیم

جنبش گرد → حرکت مستدیر

چه چیزی → ماهیت

دیرجنب، رایش → علم ریاضی

روشن‌سرشتی

زایش‌ده → مولّد

زِفر زبرین → فک اعلی

زِفر زیرین → فک اسفل

شایدبود → امکان

گوهر روینده → جوهر نامی

نادیداری → باطنی

هرآینگی‌بودن → وجوب

حدِّ کهین، حدِّ مهین، حدِّ میانگین

علم ترازو → علم منطق

علم سپس‌طبیعت → علم مابعدالطبیعه

نبض درنگی، نبض دمادم، نبض ستبر، نبض لرزنده

جدول خلاصه آثار و ویژگی‌های زبان‌شناسی

موضوع	جزئیات
زبان اصلی آثار	عربی
ترجمه به فارسی	قانون در طب، مخارج الحروف و برخی دیگر
آثار فارسی مهم	دانشنامه علائی، رگ‌شناسی
ویژگی آثار فارسی	ایجاز، اختصار، واژه‌سازی
شمار واژگان ساخته شده	۱۰۳۹ واژه
نمونه واژه‌سازی	بُرینش، پذیرا، روان، سربه‌سر، کرده، کُنا، گداخته و …

ابوعلی سینا و ادبیات

ابن‌سینا علاوه بر علوم، به شعر فارسی و عربی نیز می‌پرداخت. حدود ۷۲ بیت شعر فارسی به او نسبت داده شده است. در این اشعار، اغلب طنزهای ظریف و تکان‌دهنده‌ای دیده می‌شود که نشانگر نگاه او به ضعف و ناتوانی انسان‌ها و بی‌ارزشی جهان هستی است.

نمونه‌ای از طنز و فلسفهٔ زندگی در اشعار فارسی ابن‌سینا

روزکی چند در جهان بودم، بر سر خاک باد پیمودم

ساعتی لطف و لحظه‌ای در قهر، جان پاکیزه را بیالودم

با خرد را به طبع، کردم هجو، بی‌خرد را به طمع بستودم

آتشی برافروختم از دل، و آبِ دیده ازو بیالودم

با هواهای حرص شیطانی، ساعتی شادمان بنغودم

در این ابیات، او با طنز و گزندگی، ناتوانی انسان و کوتاهی عمر را بیان می‌کند.

اشعار با مضمون اخلاق و حکمت

ابن‌سینا در برخی قطعات، اگرچه به ظاهر ادب شرع را ترک می‌کند، جهل و حماقت را نکوهش کرده و طنز دلپذیر به کار برده است:

غذای روح بود بادهٔ رحیق الحق، که رنگ و بوش کند رنگ و بوی گل را دق

به رنگ زنگ زداید ز جانِ اندهگین، همای گردد اگر جرعه‌ای بنوشد بق

می از جهالتِ جهّال شد به شرع حرام، چو ماه که از سببِ منکران دین شد شق

حلال گشته به فتوای عقل بر دانا، حرام گشته به احکامِ شرع بر احمق

این اشعار نشان می‌دهند که ابن‌سینا ترکیبی از عقلانیت، طنز و نقد اجتماعی را در آثار خود به کار می‌برد.

نمونه اشعار جنگ سیدالهی

در نسخه‌ای از جُنگ سیدالهی (سده دهم)، اشعاری از ابن‌سینا نیز دیده می‌شود:

در راه خدا دوست‌ترت چیست؟ فدا کن، آخر به همه عمر یکی دوست به دست آر

مستی مکن از بادهٔ غفلت که نیرزد، صد حالت مستی به پریشانی هشیار

ای داده دل به دنیا در پیش و پس نگاه کن، بیندیش تا چه کردی بنگر که تا کجایی

زین اژدهای پیشه نتواندت رهاندن، ای بر خطا و زلت، جز رحمت خدایی

دعوت عقل آشکارا کن که عمری بعد از این، در دهان ماهی تقدیر چون ذوالنون شود

بگذر از بند مزاج و دور باش از بند حس، هرکه با دونان نشیند همچو ایشان دون شود

جدول خلاصهٔ جنبه‌های ادبی ابن‌سینا

جنبه	توضیحات
زبان شعر	فارسی و عربی
تعداد ابیات منسوب	حدود ۷۲ بیت فارسی
ویژگی اشعار	طنز، حکمت، نقد اجتماعی، بیان ضعف انسان و بی‌ارزشی جهان
نمونه مضامین	کوتاهی عمر، جهل و حماقت، اهمیت عقل و اخلاق
منابع	کتاب‌های مختلف، تذکره‌ها، جُنگ سیدالهی (سده دهم)

شاگردان ابن سینا

ابن‌سینا علاوه بر آثار خود، شاگردان برجسته و دانشمندی تربیت کرد که هر یک در زمان خود نام‌آور شدند. از جمله شاگردان مشهور او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

فهرست شاگردان برجسته

نام شاگرد	ویژگی‌ها و دستاوردها
ابوالحسن بهمنیار بن مرزبان	از زرتشتیان آذربایجان بود، بعدها مسلمان شد. یکی از شاگردان معروف ابن سینا که پرسش‌های خود را در کتاب المباحث مطرح کرده است.
ابوعبیدالله عبدالواحد بن محمد جوزجانی	شاگرد وفادار از سال ۴۰۳ هجری تا مرگ ابن سینا. آثار استاد را گردآوری و دانشنامه علایی را پس از مرگ او تکمیل کرد. در ریاضیات تبحر داشت.
ابوعبدالله محمد بن احمد المعصومی	شاگردی که ابن سینا رسالةالعشق را به نام او نوشت. پس از قطع اختلاف علمی ابن سینا با ابوریحان بیرونی، ادامه بحث را بر عهده گرفت. آثارش در ایران و لبنان منتشر شده است.
شیخ علی نسائی خراسانی	یکی دیگر از شاگردان معروف که ناصر خسرو در سفرنامه‌اش از او یاد کرده است.
ابومنصور حسین بن طاهر اصفهانی	دانشمند ایرانی قرن چهارم و پنجم هجری، متخصص در ریاضیات و علوم زمان خود. در سال ۴۴۰ هجری درگذشت.

نکات کلیدی درباره شاگردان

شاگردان ابن سینا در علوم مختلف، به ویژه ریاضیات، فلسفه و پزشکی تبحر داشتند.

برخی از شاگردان، پس از مرگ استاد، آثار او را گردآوری و تکمیل کردند.

ارتباط شاگرد و استاد اغلب دوطرفه بود و موجب رشد فکری هر دو می‌شد.

تأثیر و جایگاه امروزی ابن سینا

تأثیر بر اروپا

آثار ابن سینا، به ویژه شفا و قانون، از طریق ترجمه به لاتین به اروپا منتقل شد و نقش مهمی در شکل‌گیری رنسانس علمی ایفا کرد. این روند از قرن دهم در سیسیل آغاز شد و در قرن دوازدهم در تولدو و سپس فرانسه درخشید.

از قرن دوازدهم تا شانزدهم، پایه‌های علمی و عملی پزشکی در اروپا بر اساس تعلیمات ابن سینا بود. کتاب «قانون» او، مجموعه‌ای بی‌نظیر و اصلی در آموزش پزشکی به شمار می‌رفت. ژرارد کرمونائی بین سال‌های ۱۱۵۰ تا ۱۱۸۷، قانون را به لاتین ترجمه کرد و مجموعاً ۸۷ ترجمه از آن انجام شد؛ بیشتر به لاتینی و برخی به عبری. این کتاب تا قرن هفدهم، اساس تدریس پزشکی در دانشگاه‌ها بود و چاپ متن عربی آن در رم نشان‌دهنده ارزش علمی آن بود.

پژوهشگران امروزه نیز آثار پزشکی ابن سینا را به دلیل ارزش تاریخی و علمی مطالعه می‌کنند و نسخه تجدید چاپ شده کتاب قانون در نیویورک (۱۹۷۳) نمونه‌ای از این اهتمام است.

روز پزشک

در ایران، ۱ شهریور، هم‌زمان با زادروز ابن سینا، به عنوان روز پزشک نامگذاری شده و ارج نهادن به جایگاه علمی او را نشان می‌دهد.

آثار نوشته شده در مورد ابن سینا

کتاب‌ها و پژوهش‌ها

یکی از آثار برجسته در زمینه بررسی اندیشه‌های ابن سینا، کتاب «نظریه علوم ابن‌سینا» است که توسط ریکاردو استروبینو، عضو هیئت علمی دانشگاه تافتس، به زبان انگلیسی تألیف شده و به آلمانی نیز ترجمه شده است. این کتاب به تحلیل نظریات ابن‌سینا در منطق، فلسفه، متافیزیک و معرفت‌شناسی و میزان تأثیرگذاری او می‌پردازد.

نام‌گذاری‌ها به افتخار ابن سینا

ابن سینا در سطح جهانی مورد تجلیل قرار گرفته و نام او بر اماکن و مؤسسات متعددی گذاشته شده است:

• دهانه‌ای در سمت پنهان ماه به نام دهانه ابن سینا.
• بیمارستان‌ها در تهران، شیراز، مشهد، اصفهان، استانبول، هراره و بوبینی فرانسه.
• مرکز جراحی در نیویورک و کالج پزشکی در پاکستان.
• کالج بین‌المللی در مجارستان و کالج طب چینی در ساسکس شرقی انگلستان.
• ژورنال بین‌المللی بیوتکنولوژی و پژوهشگاه ابن سینا در تهران.
• چندین مدرسه و مرکز آموزشی در ایران.

این نام‌گذاری‌ها نشان‌دهنده تأثیر جهانی و ارزش علمی و فرهنگی ابن سینا است.

جایزه ابن سینا و تجلیل بین‌المللی

جایزه ابن سینا یونسکو

سازمان یونسکو هر دو سال یک‌بار جایزه‌ای به نام ابن سینا اهدا می‌کند. این جایزه به افرادی تعلق می‌گیرد که در فلسفه اخلاق و علوم پیشرو فعالیت برجسته داشته باشند.

جایزه ابن سینا در آلمان

در سال ۲۰۰۵، «یاشار بیلگین» ترک‌تبار با همکاری چند نفر دیگر، کانونی عام‌المنفعه به نام Avicenna-Preis e.V در فرانکفورت تأسیس کرد.
این سازمان هر ساله با انتخاب هیئت داوران، جایزه ابن سینا را به افراد یا سازمان‌هایی که در مسیر تفاهم فرهنگی ملت‌ها فعالیت می‌کنند، اعطا می‌کند. سقف مبلغ این جایزه تا ۱۰۰ هزار یورو تعیین شده و توسط شخصیت‌های حقیقی و حقوقی تأمین می‌شود.

هدیه ایران به سازمان ملل

در ژوئن ۲۰۰۹، دولت جمهوری اسلامی ایران به دفتر سازمان ملل متحد در وین، چهارتاقی‌ای به سبک هخامنشی و اسلامی هدیه داد. در این مجموعه، مجسمه چهار فیلسوف ایرانی شامل خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد. این هدیه نماد پیشرفت علمی صلح‌آمیز و احترام به دانشمندان ایرانی است.